تصحیح چند بیت از دیوان ناصر خسرو (بر اساس نسخه‌ای تازه یافته)

مقدمه

منقّح‌ترین دیوان ناصر خسرو که تاکنون به چاپ رسیده است، تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقّق است. پیش از این، آن چه به تصحیح سید نصرالله تقوی با مقدمه و تعلیقات علی اکبر دهخدا، سید حسن تقی زاده و مجتبی مینوی چاپ شده بود، بهترین چاپ دیوان این شاعر به شمار می­آمد. مینوی و محقّق کار خود را بر اساس قدیمترین نسخة خطی مکتوب به سال 736 متعلّق به کتابخانة چلبی عبدالله ترکیه و مطابقت با نسخة مجلس شورای ملّی و نیز نسخة خطی منتخبات دواوین ستّه انجام داده­اند و نسخة اخیر (منتخبات دواوین سته) بین سالهای 712 تا 714 هجری در روزگار سلطنت خدابنده اولجایتو به دست کاتبی موسوم به عبدالمؤمن علوی کاشی به خط نسخ خوش متمایل به ثلث، استنساخ شده و مشتمل است بر اشعاری منتخب از شش شاعر؛ از جمله امیر معزّی، اثیرالدین اخسیکتی، ادیب صابر، نظام‌الدین محمود قمر اصفهانی، شمس طبسی و ناصر خسرو  و حاوی مجموعه‌ای  از قصاید و قطعات ناصر خسرو است که در اوراق 97 تا 112 این نسخه آمده و با علامت اختصاری  « س » در دیوان چاپی مینوی و محقق، مشخص شده است. اصل این نسخه، در کتابخانة ایندیا آفیس ( دیوان هند ) لندن به شمارة 213 محفوظ است. محمّد قزوینی در سال 1310 ش. از این نسخه عکسی برداشته و مقدمه‌ای بر آن نوشته‌ است و اکنون در کتابخانة ملی ایران نگهداری می شود. این نسخه 112 ورق (224 صفحه) است با قطع بزرگ، هر صفحه آن شامل 40 سطر  شش ستونی است. از آنجا که اصل نسخه در اختیار مصحّحان نبوده و بسیاری از ابیات و مصراعها هم در نسخة عکسی به واسطة محو و سیاه شدن و پارگی اوراق در صحافی، خوانده نشده است؛ مصحّحان ناچار با همان افتادگی، ابیات را در دیوان ثبت کرده‌اند و در حواشی تعدادی از قصاید ( از جمله قصاید 8، 47، 95، 100، 118، 276 و قصیدة 2 ملحق) به افتادگی مصراعها و ابیات و پارگی اوراق، همچنین سیاه شدگی، از بین رفتن و یا تراشیدگی و ناخوانا بودن آن اشاره کرده‌اند و این افتادگی‌ها و ناخوانی‌ها و یا بدخوانی‌ها در چند قصیده که فقط در نسخة « س » ( دواوین سته ) آمده است، فراوان است و مصراعهای بسیاری از این ابیات به صورت ناتمام ( و نقطه چین ) در دیوان چاپی ثبت شده است.

نگارندة این سطور علاوه بر در اختیار داشتن عکسی از نسخة مشهور به دواوین سته، عکسی نیز از مجموعة منتخبات دواوین هشت شاعر ( اثیر اخسیکتی، ناصر خسرو، قاضی دعوی دار قمی، ادیب صابر، شمس طبسی، امیر معزّی، قمر اصفهانی و فرید احول ) در دسترس دارد که بین سالهای 1039 تا 1041 به دست صدرالدین محمّد بن جعفر علی بن محمّد معمار اصفهانی در 605  برگ  نگاشته شده است. بین این نسخه ( که در این مقاله با عنوان نسخة 1039 معرفی می­گردد ) و نسخة دواوین ستّه که در دسترس مصحّحان دیوان ناصر خسرو بوده، شباهت زیادی هست و از لحاظ مقدمه، نظم، تعداد، نحوه، ترتیب، توالی و شیوة کتابت اشعار کاملاً با نسخة مذکور قابل تطبیق است و ظاهراً از روی همان نسخه استنساخ شده است و از این رو این نسخه، در خواندن آن دسته از بیتهایی که در نسخة عکسی دواوین سته، محذوف، ساقط و یا مخدوش بوده، بسیار سودمند است. 

در این مقاله سعی شده برخی از ابیات ناتمام و ناخوانای قصاید دیوان ناصر خسرو که در این نسخه به صورت کامل آمده است، با نسخة عکسی دواوین ستّه مطابقت و کاستیهای آن برطرف شود. ¹

 

بحث و بررسی

1- در صفحه هفت  پیشگفتار دیوان چاپی، مصحّحان  در معرفی نسخة دواوین ستّه، تعداد قصاید موجود در این نسخه را 78 قصیده و قطعه دانسته­اند که با بررسی دقیق روشن شد که اشعار موجود در این نسخه 83 قصیده و قطعه است.

2- قصاید 183 و 212 دیوان در نسخة دواوین سته ( س ) به ترتیب در اوراق 103 و 111 آمده است، لیکن در تصحیح دیوان، این دو قصیدة بکلی از قلم افتاده و هنگام مقابله و مطابقت با نسخ دیگر که در دسترس مصحّحان بوده، از آن استفاده نشده است؛ از جمله ابیاتی که در قصیدة 212 دیوان از نظر مصحّحان نامفهوم و مایة تردید بوده و این شک و تردید را با گذاشتن علامت (؟) در کنار آن مشخص کرده­اند و در نسخة موصوف ( دواوین ستّه ) به صورت صحیح ضبط شده، دو بیت زیر است:

در نسخة  « س » و نیز نسخة 1039 هجری، چنین می خوانیم:

چنانکه گفته شد، ظاهراً قصیدة مزبور در تصحیح دیوان ( با وجود خوانا بودن نسخه ) مورد استفاده واقع نشده است. گفتنی است مصحّحان در فهرست تبیین معانی ابیات مورد تردید، در حاشیة بیت مذکور نوشته‌اند: « شاید من آن پاک یا به تن پاک » بوده ‌است. ( ص 747 ) در ادامة قصیده ( بیت بیست و هفتم ) آمده است:

بیت مزبور نیز از ابیات مورد تردید مصحّحان بوده است و کنار این بیت نیز علامت (؟) گذاشته­اند و در حاشیة بیت در بخش تبیین ابیات مورد تردید نوشته‌اند: « شاید چاپی درست باشد: که از سنگ او ». گفتنی است در نسخة 1039 نیز ضبط بیت به صورت زیر است:

3- در حاشیه بیت سوم قصیدة هشت دیوان (561) نوشته‌اند: « مصرع اول در "س" سیاه شده است و مصرع دوم: که دارندة... ». بیت کامل مورد نظر مصحّحان در نسخة 1039 چنین است:

4- در حاشیة قصیدة 95 ( بخش تفصیل نسخه بدلها ) نوشته اند: « در "س" این قصیده هست، ولی به واسطة پارگی اوراق و وصله کردن آن، بسیاری از ابیات ناقص شده، یا از میان رفته است». این قصیده در نسخة 1039 کاملاً خواناست و از جمله ابیاتی که در متن دیوان چاپی مورد تردید بوده و با علامت سؤال مشخص شده، و در این نسخه به صورت صحیح ضبط شده است، بیت زیر است:

مصحّحان در تبیین ابیات مورد تردید ( ص 739 ) در مفهوم این بیت نوشته‌اند: « شاید معنی این باشد که وقتی او سخن را آغاز کند، کسی از کفشهای او سخن نمی‌گوید؛ یعنی به ظاهر او توجهی نمی‌شود». گفتنی است، صورت صحیح بیت مزبور مطابق نسخة 1039 و نیز نسخة « س » چنین است:

همچنین بیت زیر در ادامة قصیدة مورد بحث در متن دیوان چاپی چنین است:‌

این بیت نیز از ابیاتی است که در متن دیوان در کنار آن علامت سؤال گذاشته شده، مصحّحان در قسمت تبیین ابیات مورد بحث نوشته‌اند: « شاید مقصود این است که مقام الوهیّت در زمین پیدا کرد؛ یعنی خلیفه خدا در روی زمین شد ». ظاهراً اشکال در این بوده است که مصحّحان « آنی به زمین شد که ندیدند مثالش » را که در نسخة « س »  و نیز در نسخة 1039 به صورت « آنیبه » سرهم نوشته شده، «آیینه » خوانده و به دلیل نداشتن معنی درست، ترکیب بی ارتباط « الله زمین » را از نسخ دیگر برگزیده و در متن برده‌اند، در حالی که مطابق نسخ موصوف، صورت صحیح بیت چنین است:

5- در حاشیة بیت سوم قصیدة 276 ( ص 726 )  مرقوم نموده‌اند: « بعد از این بیت در "س" چند بیتی دیگر هست. آنچه از آنها قابل خواندن است، ذیلاً نقل می شود »‌. آنگاه 16 بیت با افتادگی‌های فراوان ضبط کرده‌اند که چند بیت از آن نقل می شود:

صورت صحیح ابیات مذکور، مطابق نسخه 1039 چنین است:

یک بیت در نسخة نگارنده وجود دارد که مصحّحان در حاشیه نوشته‌اند، آن بیت محو شده و بیت چنین است:

و در ابیات پایانی قصیده آمده است:

صورت صحیح آن مطابق نسخة موجود چنین است:

6- در حاشیه بیت هشتم قصیدة  156( در تفصیل نسخه بدلها ) مرقوم نموده‌اند: « مصرع اول با نسخ دیگر متفاوت است، ولی فقط « اول است و آخر » خوانده می شود و باقی کاملاً خوانده نمی شود » (ص 665 ). و بیت مورد نظر مصحّحان مطابق نسخة 1039 چنین است:

7- قصیدة پنجم بخش ملحقات ( ص 545 )  که فقط در نسخة « س » بوده و بسیاری از ابیات آن در دیوان با افتادگی ثبت است، در نسخة 1039 به صورت کامل آمده است؛ از جمله آن ابیات، بیت سوّم قصیده است، به صورت زیر:

صورت صحیح و کامل این بیت مطابق نسخة 1039 چنین است:‌

بیت پنجم:

بیت از ابیات مبهم دیوان بوده که مصحّحان در کنار آن علامت سؤال گذاشته و در قسمت تبیین معانی ابیات مورد تردید نوشته‌اند ( ص 750 ): « شاید افروزد به معنی افرازد باشد ». بیت یاد شده نیز در نسخة 1039 چنین است:

بیت ششم:

مصرع دوم در نسخة 1039 چنین است: « که من به نار و به نور خدای نارونم ».

بیت نهم:

بیت به همین صورت با وا افتادگی در متن دیوان چاپی ثبت شده است؛ امّا در نسخة 1039 چنین آمده است:‌

بیت دوازدهم:

بیت مزبور نیز به همین صورت در دیوان چاپی آمده و صورت کامل آن در نسخه 1039 چنین است:

بیت پانزدهم:

صورت صحیح و کامل بیت چنین است:

بیت هیجدهم:

کلمه داخل قلاب در نسخة اساس مصحّحان قابل قرائت نبوده و مصحّحان آن را با تصحیح قیاسی در  قلاب گذاشته اند. در نسخة 1039 می خوانیم:

از جمله قصاید ناتمام و مبهم در دیوان ناصرخسرو، قصیدة دوم ملحق با ردیف « ای ناصبی » است که از بهترین و زیباترین قصاید ناصر خسرو است؛ لیکن به علت نقص و افتادگی‌های فراوان در ملحقات دیوان آمده است و مصحّحان در قسمت تفصیل نسخه بدلها در مورد این قصیده نوشته‌اند: « عده ای از مصراعهای اول و عده ای از ابیات در "س" در صحافی از میان رفته است » و با مطابقت نسخة دواوین ستّه با نسخة 1039، کاستی­ها و ابهامات این قصیده  برطرف می گردد.

بیت اول قصیده:

نیم مصرع اول در نسخة سید نصرالله تقوی به صورت: « آمده پیغام » ثبت گردیده و در نسخة دواوین ستّه به علت سیاه شدگی واضح نیست؛ اما در نسخة 1039 « آمدت پیغام » و همچنین در مصرع دوم به جای « پاسخش ده »، « پاسخم ده » ثبت شده است. 

بیت هشتم قصیده:

مصرع اول بیت یاد شده به همین صورت با افتادگی در متن دیوان ثبت شده است و در نسخة چاپی سید نصرالله تقوی هم موجود نیست؛ اما در نسخة 1039 چنین است:

بیت چهاردهم:‌

این بیت نیز با افتادگی مصرع اول در دیوان چاپی مینوی و محقق ثبت گردیده و مصحّحان در حاشیه نوشته‌اند که بیت در چ ( نسخة چاپی سید نصرالله تقوی ) نیست. اما در نسخة 1039 چنین آمده است:

بیت هفدهم و هیجدهم:

مصرع سوم ابیات یاد شده نیز به همین صورت ناقص در دیوان چاپی آمده و مصحّحان در تفسیر نسخه بدلها نوشته‌اند: « مصرع اول بیت هفدهم از چ ( چاپی ) گرفته شده و بیت هیجدهم در "س" ناقص شده است ». در نسخة 1039 دو بیت یاد شده چنین است:‌

بیت نوزدهم:

مصحّحان در حاشیه این بیت مرقوم نموده‌اند: « آخر مصرع دوم هم ناقص شده و از چ ( چاپی ) تکمیل شد ».

این بیت در نسخة 1039 چنین است:

بیت سی ام:

مصحّحان در حاشیه بیت مزبور نوشته اند: « در "چ"  نیست، در "س" هم کامل خوانده نمی شود، شاید: داد حیدر روز ». در نسخة 1039 چنین می­خوانیم:

در ادامه این قصیده، مصحّحان در حاشیة بیتهای 34 تا 36 در حاشیه نوشته اند: « ابیات 34 تا 36 و چند بیت دیگر در "س "خوانده نمی شود ». بر این اساس، ابیات 34 تا 36 را از نسخة چاپی ضبط کرده­اند  و بقیه نیز محذوف است. این چند بیت  مطابق نسخة 1039 چنین است:

بیت سی و هفتم:‌

بیت یاد شده در نسخة 1039 چنین است:

و پس از این بیت،‌ بیتی دیگر از دیوان افتاده و آن چنین است:

بیت سی و هشتم:‌

که پس از این بیت،‌ ابیات زیر از متن دیوان افتاده است و مصحّحان هم  نوشته‌اند: « در " س " دو بیت دیگر هست که خوانده نمی شود ». دو بیت مورد نظر مصحّحان در نسخه 1039 چنین است:

بیت سی و نهم:

در نسخة 1039 به جای « گشته »، « گشتم » مضبوط است و پس از آن، دو بیت دیگر آمده شده که در نسخة چاپی افتاده است:

بیت چهلم:‌

بیت مزبور به همین صورت در دیوان چاپی ثبت گردیده است،‌ اما صورت صحیح بیت مطابق نسخة 1039 چنین است:

پس از بیت یاد شده،‌ دو بیت دیگر نیز در نسخة 1039 ثبت گردیده که مصحّحان هم به ناخوانا بودن آن اشاره کرده‌اند:

بیت چهل و دوم:

بیت زیر نیز پس از بیت یاد شده در نسخه 1039 آمده است:

بیت چهل و سوم:‌

بیت مزبور با اندکی اختلاف در نسخة 1039 چنین است:

 

نتیجه‌گیری

بنابر آنچه گذشت می­توان گفت که دیوان ناصرخسرو، تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقّق، با همة دقّت، تأمل و ژرف نگری مصحّحان، برخی از ابیات آن به علت ناخوانا بودن نسخ در دسترس ایشان، همچنان مبهم و مشکوک باقی مانده است؛ اما ابهام بسیاری از آنها با مطابقت و مقایسه با نسخة مکتوب به سال 1039 هجری ( که بر اساس نسخة دواوین سته استنساخ شده ) برطرف می شود و به نظر می‌رسد که با تطبیق این نسخه با نسخة در دسترس مصحّحان بسیاری از ابهامات و کاستی­های ابیات دیگر دیوان برطرف شود.

 

پی نوشتها

1- پیش از بحث و بررسی و تصحیح  یکی از قصاید ناتمام بخش ملحقات دیوان چاپی مینوی و محقق، لازم است، نگارندة این سطور اقرار ­کند که آنچه جسارت نوشتن این اوراق را برای وی فراهم ساخته، مطلبی است که مصحّح فرهیخته مهدی محقّق در پیشگفتار کتاب تحلیل اشعار ناصرخسرو مرقوم نموده‌اند و آن اینکه: « از خوانندگان محترم خواستار است که اگر طی خواندن این کتاب و همچنین دیوان ناصرخسرو  به مطالب و نکاتی تازه برخورد می کنند و  یا به حل اشکال و اشتباهی دست می یابند، نگارنده را از آن آگاه سازند تا در تعلیقات و توضیحات دیوان به نام خود آنان چاپ شود » ( محقّق، 1374: شش ). بنابراین با اذعان به این که:

این مقاله را به محضر ایشان تقدیم می‌دارم.

2- آنچه گذشت بخشی از ابیات مبهم، ناخوانا و ناقص دیوان چاپی ناصرخسرو بود که با مطابقه با نسخة خطی مکتوب به سال‌های 1041ـ1039 کاستیها و دشواریهای آن برطرف گردید. امید است در چاپهای آینده این دیوان، بتوان نکات اشاره شده در این مقاله را مورد توجه قرار داد.

تعداد مشاهده مقاله: 2,204

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 377