آسیب‌شناسی پایان نامه‌های زبان و ادبیات فارسی

مقدمه

عصر حاضر عصری است که با عنوان عصر دانایی و یا عصر انفجار اطلاعات نام‌بردار است. در این دوره اطلاعات از طریق فن‌آوریهای پیشرفته و رو به توسعه‌ای همچون: اینترنت و شبکه‌های اطلاع‌رسانی به فراوانی یافت می‌شود. از این روی، در این دوره، صرف استخراج و داشتن اطلاعات نمی‌تواند مفید و کارساز باشد، بلکه تجزیه و تحلیل و نحوة کاربرد اطلاعات مهم است (کومبز، 1373: 21).

به اعتقاد الوین تافلر (Alvin Toffler) در عصر دانایی اقتدار برای کسانی است که از دانش بیشتری برخوردار باشند. دانش از دیدگاه او در فرآیند خاصی حاصل می‌شود:

 

داده‌ها همان اطلاعات پراکنده و انبوهی است که ما در هر موضوع، از رسانه‌ها و ابزارهای گوناگون با آن رو‌به‌رو هستیم. اطلاعات صورت طبقه‌بندی و تحلیل علمی شدة داده‌هاست. دانش صورتهای استنتاج و کشف شدة جدیدی است که بر بنیان اطلاعات دقیق و صحیح و منطبق با روش‌شناسی علمی خاصّ خود حاصل می‌شود. خرد ابزاری است که در کلّ این فرآیند به صورت تفکر انتقادی در تبدیل داده‌ها به اطلاعات و اطلاعات به دانش مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما مقصود از آن به عنوان هدف نهایی، نگرش مستقل، منطقی و علمی‌ای است که برای یک پژوهشگر متفکر به وجود می‌آید (آبوت، 1993: 75).

با توجه به اهمیت دانش در هزارة سوم، اصالت و ارزش هر پژوهشی(1) در این دوران به میزان تولید دانش و یا بستر‌سازی آن پژوهش برای تولید دانش است. از این روی، هدف از تحقیق‌های دانشگاهی و آکادمیک در کشورهای غربی و پیشرفته، کشف عرصه‌ها و افقهای جدید در دانش بشری و افزایش آن است؛ دانشی که از مبانی، مسائل، موضوع، تعریف و روش‌شناسی (Methodology )(2) مشخص و دقیق خود برخوردار است.

چنین نگرشی در نهادهای دانشگاهی غرب نسبت به ادبیات نیز وجود دارد؛ یعنی پژوهشگران با نگاهی دانش‌مدارانه ادبیات را مورد بررسی و پژوهش قرار می‌دهند. در این نهادها پژوهش‌های ادبی‌ـ خصوصاً پژوهش‌های پایان‌‌نامه‌ای‌ـ بر پایة اصول و روش تحقیقِ دقیق و علمی‌ای انجام می‌شود که از همان آغاز (انتخاب موضوع) (3) تا پایان (استنتاج) (4) مسیر حرکت پژوهشگر را مشخص می‌کند و او را به دنبال اثبات فرضیه‌ها و اهداف مشخص شده‌ای رهنمون می‌سازد.

با در نظر داشتن مقتضیّات علمی و اهمیّت دانش در جهان امروز و نوع انجام پژوهش‌های ادبی در کشورهای پیشرفته و مقایسة آن با نوع پژوهشهای ادبی در ایران‌ـ خصوصاً پایان‌‌نامه‌هاـ بوضوح مشخص می‌شود که متأسفانه میان حقیقت پژوهش‌های ادبی در حوزة پایان‌‌نامه‌ها و واقعیت آنها در دانشگاههای ما فاصلة بسیار زیادی وجود دارد.

در این پژوهش، با بررسی 3452  پایان‌‌نامه در دو دورة کارشناسی ارشد و دکتری رشتة زبان و ادبیات فارسی به آسیب‌شناسی پژوهشهای ادبی در این حوزه پرداخته شده است. اهمیت این موضوع در این نکته است که برای اصلاح و بهبود هر انحراف و بیماری، ابتدا باید به شناسایی دقیق و منطبق با واقعیت آن انحراف و بیماری و اصطلاحاً به آسیب‌شناسی (Pathology)آن پرداخت.

 

2. آسیبهای پایان‌‌نامه‌های رشتة زبان و ادبیات فارسی

2-1. عدم وجود کلان نگری علمی ـ ادبی

با مطالعة عنوانهای جامعة آماری این پژوهش آشکار می‌شود که هیچ نوع پیوند هدفمند، میان موضوعهای پایان‌‌نامه‌ها وجود ندارد. این نوع هدفمندی نه تنها در موضوعهای پایان‌ نامه‌های دانشگاههای کشور، بلکه در یک دانشگاه خاص هم به چشم نمی‌خورد. برای مثال، در دانشگاههای قدیمتر کشور که بیش از 200 پایان‌‌نامه در آنها دفاع شده، نمی‌توان از برآورد همه و یا بخشی از آنها، به یک یا چند نظریه و استنتاجِ کلّیِ مدوّن در ادبیات فارسی رسید.

چنین رویکردی باعث آن شده که اکنون ما با انبوهی از موضوعها و اجزایی روبه‌رو باشیم که متعلّق به یک نظام کلّی معیّن نیستند. همین فقدان وحدت کلّی میان موضوعهای متکثّر، آسیبهای جدّی دیگری- که بعداً ذکر می‌شود- پدید آورده است. علّت وجود چنین مشکلی، نبود هدف‌گذاریهای کلان و وجود نظامی هدفمند برای پژوهشهای ادبی است.

این هدفها باید به گونه‌ای گسترده و جامع ترسیم شوند تا بتوانند از یک سو علایق دانشجویان را پوشش دهند و از سوی دیگر، مبانی علمی ادبیات فارسی را بنا نهند. در این مسیر، هر یک از پایان‌‌نامه‌ها به عنوان خشتی از این بنای عظیم محسوب می‌شوند که در عین داشتن هویّت و محدودة مشخص در پیکرة عظیمِ دیگری نقش‌آفرینی می‌کنند.

بازتعریفی از ادبیات فارسی با توجه به مقتضیات عصر دانایی و نسبت میان آن با دیگر علوم انسانی و معارف بشری، نخستین گام برای این رویکرد جدید است.

جامعة آماری این پژوهش با در نظر داشتن دانشگاهها در جدول شمارة(1) آمده است.

 

 

2- 2. تمرکز موضوعها بر ارائة اطلاعات ادبی

مقصود از اطلاعات، همان مفهومی است که مورد نظر تافلر است و در مقدمه توضیح آن ذکر شد. این آسیب، اکثر پایان‌‌نامه‌های رشتة زبان وادبیات فارسی را گرفتار خود کرده است. موضوع بیشتر پایان‌ نامه‌ها بر این تمرکز دارند که اطلاعاتی طبقه‌بندی شده از آثار منظوم و منثور فارسی ارائه دهند؛ برای نمونه:

ـ ابزار و اصطلاحات موسیقی در شعر فارسی(شاهنامه فردوسی، خمسه نظامی و دیوان حافظ)؛

ـ ابیات عربی در متون ادبی فارسی تا نیمه دوم قرن ششم؛

ـ احادیث قدسی در مرصادالعباد و کشف المحجوب؛

ـ ساز و نوا در ادب پارسی از آغاز تا پایان قرن ششم؛

ـ سجع و جناس در سند بادنامه ظهیری سمرقندی؛

ـ سلیمان در ادب فارسی(از آغاز تا قرن هشتم هجری)؛

ـ آیات و احادیث حدیقه سنایی؛

ـ عناصر اربعه در شاهنامه فردوسی؛

ـ فرق صوفیه در کشف المحجوب.

همان‌ طور که گفته شد، در عصر انفجار اطلاعات و دانایی صرف ارائة اطلاعات طبقه‌بندی شده نمی‌تواند به تنهایی مفید و کارساز باشد، بلکه اطلاعات زمانی ارزش پیدا می‌کند که بتواند به عنوان پایه‌ای برای تولید دانش قرار گیرد و قابلیّت حصول استنتاجهای علمی و کاربردی را داشته باشد. برای روشنتر شدن بحث فقط تصوّر کنید که از موضوعهای ذکر شده چه نتایج کاربردی و مفیدی می‌توان گرفت.به نظر می‌رسد که این آسیب از آنجا نشأت می‌گیرد که تعریف اطلاعات و دانش، مرز میان آنها، چگونگی تبدیل اطلاعات به دانش و شیوة استنتاج بر دانشجویان و استادان ایشان مبهم و پنهان است.

 

2-3. عدم تناسب میان طرح‌ پایان‌ نامه (Proposal) و پژوهش نهایی

یکی از مواردی که در پایان‌‌نامه‌‌نویسی در دانشگاههای ما به امری تشریفاتی و غیراصولی درآمده، نوشتن طرح پایان‌ نامه، توسط دانشجو، پیش از تصویب موضوع است و همین که این طرح توسط گروه به تصویب رسید، دیگر نه دانشجو خود را پایبند به آن می داند و نه استاد راهنما و گروه، دانشجو را ملزم به رعایت آن می‌کنند.

می‌توان گفت که مهمترین بخش انجام یک پایان‌‌نامه، همین مرحلة نگارش و تدوین طرح پایان‌ نامه است، زیرا در این مرحله دانشجو دربارة پیشینة موضوع و مبانی آن مطالعاتی می‌کند، سؤالها، فرضیه‌ها، هدفها و روش پژوهش از همان آغاز برای او مشخص می‌شود و همة جنبه‌های تحقیق از همان آغاز برای او تعریف و تحدید می‌گردد و باعث می‌شود که وی اصطلاحاً در وادی ظلمات گام برندارد. مسلماً اگر دانشجو بداند که در طول انجام پژوهش و در جلسة دفاع، دربارة مفادِ طرح پایان‌نامة خود مورد بازخواست و سؤال قرار می‌گیرد، به هیچ وجه به طرح پایان‌‌نامه به عنوان امری تشریفاتی و بی‌خاصیّت نمی‌نگرد.

کلیّة موارد طرح تحقیق، همچون: تعریف موضوع، بیان مسأله، سؤال، فرضیه‌ها، اهداف، روش و پیشینة پژوهش، باید در آغاز پایان‌‌نامه به صورت مجزّا ذکر شوند. نبود چنین بخشی در پایان‌‌نامه‌های مورد بررسی، دلیل اهمیت نداشتن و عدم توجه به طرح پایان‌‌نامه است.

 

2-4. نبودِ روش مشخص و علمی پژوهشی

امروزه انتخاب و کاربردِ دقیقِ یک روش تحقیق مشخص و علمی به اندازة انتخاب موضوع مهم است، زیرا با اجرای روشِ علمیِ پژوهشی است که مسیر تحقیق آشکار می‌شود و می‌توان به نتایج علمی و منطبق با واقعیت دست یافت. متأسفانه از آسیبهای جدّی‌ای که پایان‌‌نامه‌های رشتة زبان و ادبیات فارسی را تهدید می‌کند، نبودِ روش مشخص پژوهشی است که وجهه‌ای غیر علمی به پایان‌نامه‌های این رشته داده است. این آسیب نیز می‌تواند به صورت عدم تناسب میان موضوع تحقیق و روش آن و یا اعمال روشهای ذوقی، غیر علمی و ژورنالیستی، نمود پیدا کند. تفکر نادرستی که امروزه بر پایان‌‌نامه‌نویسی در رشتة زبان و ادبیات فارسی چیره است، یافتن روش تحقیق در حین انجام پژوهش است. این نوع دیدگاه نسبت به روش تحقیق در نزد صاحب‌نظران روش‌شناسی علمی کاملاً نادرست و غیر اصولی است. از نظر ایشان انجام یک پژوهش بدون داشتن روش تحقیق مشخص و از پیش تعیین شده‌، مانند ساختن بنایی بی طرح و نقشه است.

علّت پیدایش چنین آسیبی عدم آشنایی دانشجویان و استادان ایشان با روشهای جدید و کارآمد پژوهشی است که می‌توان با اختصاص واحدهای درسی بیشتر برای درس روش تحقیق و برپایی کارگاههای آموزشی در‌این باره برای استادان، در رفع این آسیب کوشید.

 

2-5. انتخاب موضوعهای کلّی

اصولاً نگاه جزئی نگرانة علمی است که می‌تواند در فرآیند تولید دانش مؤثر واقع شود، زیرا بدون آگاهی و بررسی از اجزای یک موضوع نمی‌توان بر پایة آنها اجزای جدید و دقیقی را به آنها افزود.

تعداد قابل ملاحظه‌ای از جامعة آماری این پژوهش دارای موضوعهایی کلّی ‌هستند که در قالب یک پایان‌‌نامه امکان انجام آنها وجود ندارد. این آسیب باعث آن شده که نوع پژوهش در این پایان‌‌نامه‌ها سطحی و غیر علمی‌شود و از زیر بنای دقیقی برخوردار نباشد و بر همین اساس، پایان‌نامه‌ها دچار ابهام موضوعی شوند. برای نمونه: 

ـ اخلاق در ادبیات و شرح اخلاق جلالی؛

ـ ادبیات فارسی در دوره مشروطیت؛

ـ ادبیات کودکان؛

ـ آرمان گرایی در شعر معاصر؛

ـ آشنازدایی در شعر معاصر؛

ـ آفاق اندیشه در شعر دوره  مشروطیت؛

ـ بررسی دیدگاههای ادبی؛

ـ طنز در اشعار فارسی؛

ـ عشق در عرفان فارسی؛

ـ علم معانی در شعر فارسی؛

ـ گام به گام با ادبیات معاصر (منظوم).

مسلّماً هیچ یک از این پژوهشها نتوانسته‌اند تمام مباحث مرتبط با موضوع خود را با دقت بررسی و توصیف نمایند و تنها به بخشی از موضوع پرداخته‌اند که آن نیز به دلیل حوزة گستردة موضوع از دقت و کیفیت مطلوبی برخوردار نیست.

 

2-6. انجام موضوعهای تکراری

نبودِ پیوند میان موضوعهای پایان‌‌نامه‌ها و عدم ارتباط گروههای آموزشی با یکدیگر، باعث شده که تعداد قابل ملاحظه‌ای پایان‌نامه، با موضوعهای تکراری و روش تحقیقی یکسان انجام پذیرد و زمان و هزینه‌های زیادی در این راه به هدر رود. لوح فشردة پژوهش حاضر و پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران (5) (که البته باید با سرعت بیشتری سطح پوشش خود را از پایان‌‌نامه‌های دانشگاههای مختلف گسترده‌تر کند) می‌توانند از بروز دوبارة این آسیب جلوگیری نمایند. برخی از عنوانهای تکراری پایان‌‌نامه‌ها ذکر می‌شود:

ـ بررسی صور خیال در خسرو و شیرین نظامی،(1373)، دانشگاه آزاد تهران، کارشناسی ارشد.

ـ بررسی صور خیال در منظومه خسرو شیرین نظامی، (1375)، دانشگاه علامه طباطبایی تهران، کارشناسی ارشد.

ـ بیان در منظومه هفت پیکر نظامی، (1372)، دانشگاه آزاد تهران، کارشناسی ارشد.

ـ بیان در هفت پیکر نظامی، (1379)، دانشگاه شهید بهشتی، کارشناسی ارشد.

ـ فرهنگ عامه در خمسه نظامی، (1376)، دانشگاه علامه طباطبایی تهران، کارشناسی ارشد.

ـ فرهنگ عامه در خمسه نظامی، (1370)،دانشگاه شهید چمران اهواز، کارشناسی ارشد.

ـ اخلاق در اندیشه حافظ، (1380)، دانشگاه آزاد مشهد، کارشناسی ارشد.

ـ اخلاقیات در دیوان حافظ، (1373)، دانشگاه آزاد تهران، کارشناسی ارشد.

ـ تلمیح در اشعار صائب تبریزی، (1382)،دانشگاه آزاد بوشهر، کارشناسی ارشد.

ـ تلمیح در اشعار صائب(استخراج مضمونهای تازه بر پایه تلمیحات،(1370)، دانشگاه تربیت مدرس، کارشناسی ارشد.

 

2-7. گرایش به موضوعهای غیر علمی‌ـ پژوهشی و کم اثر

در چند سال اخیر گرایشهایی انحرافی، در میان دانشجویان ایجاد شده و آن انتخاب موضوعهای غیر علمی‌ـ پژوهشی و کم اثر است. از جملة این گرایشها شرح‌نویسی و تدوین فهرست واژگان و اصطلاحات متون ادبی است. اگرچه هر یک از این موضوعها می‌تواند در چارچوب کتابی گزیده مانند ارائه شود، اما طرح چنین موضوعهایی به عنوان موضوع پایان‌‌نامه قابل قبول نیست؛ زیرا دست‌‌آورد و استنتاج علمی خاصی ارائه نمی‌دهد. با بررسی محتوایی این گونه پایان‌‌نامه‌ها‌ـ خصوصاً فهرست واژگان و اصطلاحات متون ادبی‌ـ آشکار می‌شود که این‌ گونه آثار در واقع گزیده‌ای ناقص از لغت‌نامة دهخداست. بنابراین، برخی از این پایان‌ نامه‌ها را می‌توان پایان‌نامه‌های یک مرجعی نامید. نمونه‌هایی از این مورد ذکر می‌شود:

ـ شرح هفت قصیده از خاقانی؛

ـ شرح ده قصیده از دیوان خاقانی شروانی؛

ـ شرح پانزده قصیده از خاقانی شروانی:

ـ شرح بیست قصیده از انوری؛

ـ شرح بیست قصیده از سنایی؛

ـ شرح بیست و پنج قصیده از قصاید ناصر خسرو؛

ـ شرح پنجاه غزل از دیوان صائب؛

ـ شرح صد غزل از خواجوی کرمانی؛

ـ شرح لغات و اصطلاحات و ترکیبات 80 غزل دیوان شمس تبریزی؛

ـ فهرست لغات و ترکیبات احیاء علوم‌الدین؛

ـ شرح و توضیح لغات و ترکیبات دیوان فخرالدین عراقی؛

ـ شرح لغات، اصطلاحات و ترکیبات دیوان خواجوی کرمانی.

 

2-8. انتخاب موضوعهای ناقص

گسترده بودن موضوع پایان‌نامه‌ـ همان‌طور که گفته شد‌ـ آسیبهای جدّی پژوهشی در پی دارد. نقطة مقابل این آسیبها، آسیبهایی است که از رهگذر انتخاب موضوعهای ناقص به وجود می‌آید. اصولاً حوزة موضوعی یک پایان‌‌نامه باید قابلیّت انجام پژوهشی جامع و قابل استنتاج را داشته باشد، در غیر این صورت اگر نتیجه‌ای هم از موضوعی ناقص به دست آید، آن نتیجه بر مبنایی صحیح و علمی حاصل نیامده و غیر واقعی است. مصادرة به مطلوب و آمیختگی روشهای ذوقی از دیگر پیامد‌های منفی انتخاب موضوع ناقص است.

البته، این آسیب گاه به صورت آگاهانه ایجاد می‌شود؛ بدین صورت که استاد راهنما یک موضوع را میان چند دانشجو تقسیم می‌کند، تا هم کار دانشجو زودتر به پایان برسد و هم او زودتر به مقصود خود برسد. به این نمونه‌ها دقت کنید:

- بررسی و شرح غزلیات بیدل دهلوی(50 غزل دوم)؛

- بررسی و شرح غزلیات بیدل دهلوی(50 غزل سوم)؛

- بررسی و شرح نامه‌های عین القضاة همدانی(جلد اول)؛

- بررسی و شرح نامه‌های عین القضاة همدانی(جلد دوم)؛

- شرح 50 قصیده و غزل از دیوان سنایی(ص 150- 101)؛

- شرح 50 قصیده و غزل از دیوان سنایی(ص 200- 151)؛

-شرح 50 قصیده و غزل از دیوان سنایی(ص 250- 201).

 

2-9. سنّت‌گرایی در انتخاب موضوعها و عدم توجه به موضوعهای جدید

با مقایسة عنوانهای پایان نامه‌های دهه‌های گذشته با سالهای اخیر، نه تنها تفاوت موضوعی آشکاری میان آنها یافت نمی‌شود، بلکه تکرار و رکود موضوعی، در پایان‌‌نامه‌های سالهای اخیر به چشم می‌خورد. برای نمونه، تصحیح متون در دهه‌های نخستین جایگاه خاصی در انتخاب موضوع پایان‌‌نامه‌ها داشت و بنابر‌آن‌ که کتابها و متون ادبی هنوز تصحیح نشده بودند و این جنبش تازه به پاخواسته بود، زمینه، انگیزه و دقتِ کافی برای انجام آنها وجود داشت، اما با اتمام تصحیح این گونه متون و اتمام متون غیر مهمتر و عدم آشنایی و دسترسی استادان و دانشجویان با متون ناشناخته و تصحیح نشده، امروز کار به جایی رسیده که بر پایة نسخه‌های غیر معتبر، متون ادبی مهم دوباره تصحیح و یا بهتر بگوییم تخریب می‌شوند.

پیامدهای منفی این آسیب بسیار جدّی است که از مهمترین آنها این موارد قابل ذکر است: محدود شدن ادبیات فارسی در مرزهای علمی دهه‌های گذشته، منفعل تربیت شدن دانشجویان، متحجّر شدن استادان، محدود شدن اندیشه، ناکارآمد شدن ادبیات فارسی و به هدر رفتن سرمایه‌های معنوی و مادی کشور.

علّتهای پیدایش چنین آسیبی را می‌توان در این موارد جست: عدم آشنایی استادان و دانشجویان با مبانی مکتبهای ادبی در غرب و نظریه‌های جدید، عدم تسلط کافی دانشجویان به زبان انگلیسی جهت مطالعة منابع جدید ادبی در غرب، عدم توجه به آموزش تفکر انتقادی به دانشجویان، وجود نظام آموزشی بیمار اطلاع‌مدار به جای تفکر‌مدار، وجود زمینه‌های فرهنگی ـ اجتماعی سنّت‌مدار، عدم آگاهی از ادبیات جهان و رویکردهای پژوهشی ادبیات تطبیقی.

 

2-10. اشتغال استاد راهنما به پایان‌‌نامه‌های متعدّد

به دلیل عدم تناسب میان تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی و استادان راهنما بعضی از استادان، در یک نیمسال تحصیلی، به راهنمایی چندین دانشجو می‌پردازند. مسلّماً با توجه به اشتغال استاد به تدریس درسهای مختلف و مسؤولیّت راهنمایی چندین پایان‌‌نامه در یک زمان، امکان راهنمایی دقیق و همه جانبه توسط ایشان ممکن نیست و دانشجو مجبور است اثر خود را بدون نظارت علمی و دقیق استاد راهنمای خود به پایان برساند؛ ضمن آن‌ که تنوّع و تفاوت موضوعی پایان‌‌نامه‌های تحت راهنمایی یک استاد آن قدر متفاوت است که دشوار بتوان تخصص استاد در همة آن موضوعها را تصوّر کرد.

نبودِ استاد کافی، تفاوت زیاد سطح علمی استادان یک گروه، توجه به جنبه‌ها‌ی اقتصادی، ارتقای شغلی، معروفیت و نوعی باندگریی از عوامل پیدایش این آسیب هستند.

برای نمونه، یکی از استادان بزرگوار در دانشگاه تهران از سال 1370 تا سال 1383 راهنمایی 158 مورد پایان‌‌نامه را در دانشگاههای مختلف بر عهده داشته است و استاد دیگر از همین دانشگاه 142مورد.

آسیبهای متعدّد دیگری را فهرست‌وار ارائه می‌دهیم:کمیّت گرایی، بیان نکردن مباحث در قالب مباحث نظری، عدم استفاده از منابع درجه اوّل ادبی، اشتباههای تایپی فراوان و نبودِ رسم الخط واحد،‌ آوردن مباحث غیرمرتبط با موضوع، نبود ضابطة پژوهشی معیّن برای اعطای گواهی‌نامه در دوره‌های کارشناسی ارشد و دکتری، نبودِ وقت و تخصص کافی برای استادان داور جهت ارزیابی دقیق، نبود معیاری مشخص و علمی برای ارزیابی پایان‌‌نامه‌ها، نبود گرایشهای متنوّع در رشتة زبان و ادبیات فارسی، و موضوعهای انتخابی در دانشگاه آزاد اسلامی. 

 

 نتیجه‌گیری

از برآورد کلّیة آسیبهای ذکر شده این نتیجه به دست می‌آید که پژوهشهای ادبی در حوزة پایان‌‌نامه‌ها در دانشگاههای کشور در وضعیت بسیار آشفته و ناسالمی به سر می‌برد و در مسیری نزولی حرکت می‌کند. بدیهی است که عدم توجه و اصلاح آنها، آسیبهای جدّی‌تری را در پی خواهد داشت. بنابراین، با اجرای رویکردهای اصلاحی در برابر هر آسیب، می‌توان این‌گونه نقایص و آسیبها را برطرف نمود.

 

پی‌نوشت‌ها

1- تحقیق و پژوهش فرآیند جستجوی منظّم برای مشخص کردن یک موقعیّت نامعیّن است (دیوئی، 1369).بنابراین، تحقیق فرآیندی است که از طریق آن می‌توان دربارة ناشناخته به جستجو پرداخت و نسبت به آن شناخت لازم را کسب کرد (سرمد و همکاران،1376: 22). 

2- روش‌شناسی تحقیق چارچوب عملیّات یا اقدام جستجوگرایانه برای تحقّق هدف پژوهش، جهت آزمودن فرضیّه یا پاسخ دادن به سؤالهای تحقیق را فراهم می‌آورد. به عبارت دیگر، در فرآیند تحقیق چگونگی گردآوری شواهد و تبدیل آنها به یافته‌ها، تحت عنوان روش‌شناسی یاد می‌شود( همان: 22).

3-رکن اصلی هر تحقیق علمی را انتخاب موضوع تشکیل می‌دهد؛ زیرا در این مرحله مسألة تحقیق مشخص می‌شود و محقّق متوجّه می شود که ناشناخته و مجهول او چیست و چه چیزی را باید معلوم کند (حافظ‌نیا، 1384: 85؛ نیز ن.ک: نادری، 1385: 49). 

4- در مرحلة استنتاج و تجزیه و تحلیل محقّق با استفاده از روشهای مختلف و با تکیه بر معیار عقل سعی می‌کند اطلاعات و داده‌ها را در جهت آزمون فرضیه و ارزیابی آن مورد بررسی قرار دهد (‌حافظ‌نیا، 1384: 231).

5-به نشانی اینترنتی:www.irandoc.ac.ir                                     

تعداد مشاهده مقاله: 1,644

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 424