بررسی اثرات اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و زیست محیطی توسعه گردشگری بر منطقه اورامانات

مقدمه و طرح مسأله

امروزه گردشگری به عنوان یکی از پیشروترین فعالیت‌های در حال رشد دنیا و ابزاری برای افزایش درآمد ملی کشورها محسوب (استعلاجی، 1390: 130) و به عنوان یکی از امید بخش ترین فعالیتهایی است که از آن به عنوان گذرگاه توسعه[1] یاد می‌کنند (سلطانی، 1389: 79). این صنعت یکی از رشدیافته ترین صنایع نیمه دوم قرن بیستم می‌باشد و اغلب به عنوان کلید یا رمز رشد اقتصادی، چه در کشورهای توسعه یافته و چه در کشورهای در حال توسعه به کار گرفته می‌شود (ضرابی، 1390: 38). طلیعه گردشگری نوین، همگام با توسعه انقلاب صنعتی در انگلیس و نیز با گسترش وسایل نقلیه شخصی در اواسط قرن نوزدهم به بعد گسترش یافت؛ به طوری که از سال 1945 گردشگری دارای رشد سریعی بوده و هم اکنون بیشترین رشد را در بین بخش‌های مختلف اقتصادی داشته، به گونه‌ای که در ردیف سه صنعت بزرگ دنیا قرار دارد (سجادیان، 1390: 60). در حال حاضر دلایلی مانند رشد روز افزون جمعیت، توسعه مناطق مسکونی شهری و زندگی شهرنشینی، افزایش آلودگی‌های صوتی در رابطه با توسعه تکنولوژی، افزایش روزهای تعطیل و عوامل مشابه به ویژه در کلان شهرها مردم و شهروندان را بر آن داشته که همواره حتی به عنوان پناهندگان زیست محیطی به عرصه جنگلها، دامان کوهها، دشتها و طبیعت پناه برند (پیرمحمدی، 1389: 230).

کشور ایران با توجه به برخورداری از تمدن کهن و آثار تاریخی فراوان و جاذبه‌های فرهنگی- طبیعی به تصدیق سازمان یونسکو از نظر دارا بودن جاذبه‌های گردشگری در رتبه دهم جهان(قدمی، 1389: 112) و در شمار پنج کشور نخست بهره مند از بیشترین تنوع اقلیمی در جهان است و این در حالی است که تنها یک صدم گردشگران خارجی را داراست به گونه ای که در سال 1383 رتبه آخر کشورها را در سازمان جهانگردی جهانی از نظر جذب گردشگر و درآمد داشته است(نوری، 1389: 77) در حالی که با وجود رونق بخش گردشگری در سالهای اخیر هنوز کشور ایران جایگاه شایسته خود را در بخش گردشگری بین المللی در سطح دنیا پیدا نکرده است(قدمی، 1389: 112). غنای جاذبه‌ها در ایران موجب شده است که آنرا جهانی در یک مرز بنامند و این جاذبه‌ها آنقدر متنوع است که تقریباً برای هر سلیقه ای انگیزه کافی برای سفر به این کشور به وجود می‌آورد(غنیان، 1389: 94). منطقه اورامانات در استان کرمانشاه نیز در طی دهه اخیر مقصد بسیاری از گردشگران داخلی و حتی خارجی بوده و با توجه به شرایط خاص خود(بکر بودن منطقه، شرایط خاص اجتماعی- فرهنگی حاکم بر ساکنان از لحاظ زبان، فرهنگ، مذهب و ...) تأثیرات مثبت و منفی زیادی را از توسعه گردشگری پذیرفته و با مسایل مثبت و منفی زیادی همچون ایجاد اشتغال و افزایش درآمد، ارتقای استاندارد زندگی ساکنان منطقه، آلودگی‌های زیست محیطی، ترافیک شهری و بین شهری و ... مواجه و در واقع هدف اصلی پژوهش نیز بررسی اثرات توسعه گردشگری بر ساکنان و منطقه در زمینه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی، زیست محیطی و کالبدی است.

اهمیت و ضرورت

گسترش و توسعه گردشگری در کشورهای توسعه یافته موجب تنوع هر چه بیشتر مشاغل و منابع درآمدی و کاهش ناهماهنگی در سایر بخش‌ها شده است. این صنعت برای کشورهای در حال توسعه که با مشکلات بی حد و حصر اقتصادی و اجتماعی مواجه اند می‌تواند فرصتی در خور در اختیار برنامه ریزان قرار دهد تا با کاهش نابرابریها، افزایش درآمدها و فرصتهای جدید شغلی و توازن در سطوح اقتصادی مناطق مختلف کشور دست یابند (نوروزی، 1389: 3) منطقه اورامانات در استان کرمانشاه با برخورداری از چشم اندازهای زیبای طبیعی، هوای پاک، کوههای سر به فلک کشیده در کنار جنگلهای زیبای بلوط، داشتن مناطق نمونه گردشگری[2] مثل روستای قوری قلعه، وجود بازارچه‌های مرزی با کالاهای متنوع و ارزان قیمت یکی از قطب‌های مهم گردشگری استان کرمانشاه می‌باشد که هرساله و به ویژه در شش ماهه اول سال پذیرای گردشگران و مسافران زیادی از اقصی نقاط کشور و در طی چند سال اخیر گردشگران خارجی(کردستان عراق) بوده است، و این در حالی است که این منطقه در طی دوران جنگ هشت ساله عراق و ایران یکی از مناطقی بوده که بطور مستقیم درگیر در جنگ بوده است. پس از دوران جنگ تحمیلی بازسازی این منطقه نیز به مانند سایر مناطق شروع و تقریباً از دهه گذشته با توجه به داشتن جاذبه‌های بیشمار طبیعی(غار قوری قلعه، طبیعت زیبا و ...)، اقتصادی(بازارچه‌های مرزی به ویژه بازارچه مرزی شهر جوانرود)، اجتماعی- فرهنگی(آداب و رسوم، پوشش و لباس، زبان و .. مردم ساکن در منطقه) به یکی از کانونهای مهم جذب گردشگران در استان تبدیل شده است. افزایش ورود گردشگران به منطقه(به ویژه گردشگران غیر استانی) تأثیرات مثبت و منفی را در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و زیست محیطی بر منطقه و ساکنان آن داشته است.از این رو پژوهش حاضر بر آن است تا با استفاده از نظرات کارشناسان منطقه به بررسی این اثرات بپردازد.

اهداف و فرضیات پژوهش

هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی و سنجش تأثیرات توسعه گردشگری بر منطقه اورامانات در ابعاد اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و زیست محیطی از دیدگاه کارشناسان سازمانهای مرتبط با گردشگری منطقه (اداره میراث فرهنگی و گردشگری، شهرداری‌ها، فرمانداری‌ها، محیط زیست و منابع طبیعی) می‌باشد. و بر اساس این هدف می‌توان فرضیات پژوهش را این گونه بیان کرد:

- توسعه گردشگری در منطقه اورامانات تأثیرات مثبتی در ابعاد اقتصادی دارد.

- توسعه گردشگری در منطقه اورامانات تأثیرات مثبتی در ابعاد اجتماعی- فرهنگی دارد.

- توسعه گردشگری در منطقه اورامانات تأثیرات منفی بر روی محیط زیست منطقه دارد.

سوابق پژوهش

- یافته‌های پژوهش میرزایی و همکاران (1389/ 1388) در ارتباط با نقش گردشگری بر اشتغال منطقه اورامانات نشان می‌دهد که بین توسعه صنعت گردشگری و اشتغال رابطه معناداری وجود دارد و صنعت گردشگری باعث افزایش اشتغال جوانان شده است؛ همچنین صنعت گردشگری در منطقه نسبت به سایر بخشهای اقتصادی اشتغال بیشتری ایجاد کرده است.

- باباخانزاده در پژوهشی (1389) ضمن معرفی جاذبه‌های گردشگری منطقه اورامانات به بررسی وضعیت امکانات گردشگری، قطب بندی و نقاط جاذب برای گردشگران در منطقه اورامانات پرداخته و نتایج بیانگر رابطه معنی دار میان وضعیت امکانات و تعداد گردشگران بوده است.

- نتایج پژوهش علیقلی زاده فیروزجایی و همکاران(1389) در ارتباط با نگرش ساکنان دهستان گلیجان شهرستان تنکابن به توسعه گردشگری نشان می‌دهد که ساکنان علیرغم درک قوی برخی از اثرات و پیامدهای منفی توسعه گردشگری، به دلیل وابستگی شغلی و منافع شخصی شان، نسبت به توسعه آن، گرایش مثبت و موافق داشته و از آن حمایت کرده اند.

- نتایج پژوهش ضیایی و همکاران (1389) پیرامون سنجش اثرات منفی اجتماعی گردشگران بر جوامع محلی سکونتگاه‌های روستایی پیرامون حوزه تالاب پریشان نشان می‌دهد که سطح فعلی اثرات منفی اجتماعی ناشی از حضور و فعالیت دیدارکنندگان در بیشتر موارد فراتر از سطح قابل قبول این اثرات است و به منظور کاهش این اثرات اتخاذ تمهیداتی عاجل برای مدیریت و کنترل آلودگیهای محیطی و اجتماعی توصیه شده است.

- ضرابی و همکاران (1390) در پژوهش خود به این نتیجه رسیده اند که چشمه‌های آب گرم معدنی شهرستان مشکین شهر، مناظر طبیعی و زیبا و آثار و بناهای تاریخی به ترتیب بیشترین نقش را در توسعه گردشگری شهرستان مشکین شهر داشته و همین توسعه گردشگری آثار نامطلوبی را در محیط زیست به وجود آورده است. همچنین توسعه گردشگری در توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهرستان تأثیر داشته است.

- فیروزنیا و همکاران (1390) در بررسی پیامدهای گسترش ویلاسازی در نواحی روستایی شهرستان دماوند به این نتیجه رسیده اند که پیامدهای منفی اقتصادی، اجتماعی و کالبدی ناشی از گسترش خانه‌های دوم در این منطقه بیش از آثار مثبت آنهاست.

نتایج پژوهش لیپ[3](2007) در ارتباط با نگرش ساکنان روستای بیگودی[4] اوگاندا در ارتباط با گردشگری که با روش پیمایشی انجام شده بیانگر آن است که ساکنان محلی نگرش مثبتی به توسعه گردشگری داشته اند و به موارد مثبتی همچون توسعه جوامع محلی، بهبود بازارهای کشاورزی و افزایش درآمد به ویژه در بین ساکنان فقیر اشاره شده است.

روش پژوهش و مراحل آن

پژوهش حاضر از نوع توصیفی- تحلیلی است و برای جمع آوری اطلاعات و داده‌ها از روش‌های کتابخانه ای به همراه میدانی و استفاده از پرسشنامه محقق ساخته استفاده شده است. پرسشنامه با توجه به ویژگیهای خاص منطقه که شامل چهار شهرستان جداگانه می‌باشد در بین کارشناسان و مسؤولان ادارات مرتبط با گردشگری منطقه(اداره میراث فرهنگی و گردشگری، شهرداریها، فرمانداریها، اداره محیط زیست و منابع طبیعی) توزیع و تکمیل گردیده است. با توجه به حجم کم نمونه جامعه آماری در این پژوهش سعی شده که از بیشتر کارشناسان نظرخواهی انجام شود و در نهایت تعداد 85 پرسشنامه تکمیل گردیده است. لازم به ذکر است که تمامی کارشناسان آشنا با مسایل و موضوعات مطرح شده در پژوهش بوده و آشنایی کاملی با گردشگری منطقه نیز داشته اند. بنا به پیشنهاد استاد راهنما و کارشناس اداره میراث فرهنگی منطقه برای دستیابی به اطلاعات جامع و دقیق تر از نظرات 10 نفر از اساتید(عموماً اساتید بومی و آشنا با مسایل مورد بررسی در پژوهش) دانشگاههای پیام نور منطقه نیز استفاده شده است. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از روشهای توصیفی- تحلیلی چون ضریب همبستگی پیرسون و رگرسیون خطی استفاده شده است.

ابزار اندازه گیری

در این پژوهش از پرسشنامه به عنوان مهمترین ابزار گردآوری اطلاعات استفاده شده است. پرسشنامه شامل 31 سؤال در ارتباط با موضوع پژوهش بوده که بر اساس طیف لیکرت تنظیم شده است. از 31 سؤال پرسشنامه این پژوهش 12 گویه برای تأثیرات اقتصادی و اجتماعی مثبت بوده(هر کدام 6 گویه)، برای بررسی تأثیرات کالبدی- زیست محیطی نیز از 7 گویه استفاده شده است و نهایتاً برای بررسی وضعیت توسعه گردشگری منطقه اورامانات از 12 گویه استفاده شده است.

 بررسی روایی و پایایی ابزار اندازه گیری

امروزه در بیشتر پژوهشات از آلفای کرونباخ به عنوان یکی از ابزارهای مهم برای محاسبه اعتبار یا پایایی استفاده می‌شود که در این پژوهش نیز استفاده و مقدار آن 79.9 تعیین گردیده است که نشان از اعتیار بالای آن دارد. روایی بکار رفته در این پژوهش روایی صوری است به گونه ای که پرسشنامه بر اساس نظرات اساتید راهنما و کارشناس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری منطقه اورامانات اصلاح و تعدیلات لازم با توجه به نظرات آنها انجام شده است.

متغیرهای پژوهش

1- متغیر مستقل: توسعه گردشگری

2- متغیر وابسته: اثرات اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی، زیست محیطی گردشگری

محدوده مورد مطالعه

محدوده مورد مطالعه شامل چهار شهرستان (پاوه، جوانرود، روانسر و ثلاث باباجانی) ازشهرستان‌های استان کرمانشاه می باشد. این محدوده وسیع بر طبق آمارهای رسمی مرکز آمار ایران دارای هشت شهر و بیش از چهارصد روستاست و دارای جاذبه‌های گردشگری مهمی چون غار قوری قلعه (بزرگترین غار آبی آسیا و جزء یکی از هفت اثر طبیعی ملی)، بازارچه مرزی جوانرود، شهر پاوه که بافت شهری و معماری آن شبیه ماسوله و به شهر هزار ماسوله معروف است، است (ضرابی، 1390: 37). این منطقه یکی از قطب‌های اصلی گردشگری استان است که با توجه به قابلیت‌ها و جاذبه‌های فراوان تا کنون ناشناخته مانده است. در بین قطب‌های گردشگری استان کرمانشاه، این قطب دارای بیشترین تعداد کانونهای شهری است. در این منطقه 8 مورد از شهرهای استان توزیع یافته اند که قریب  از کانون‌های شهری استان را شامل می شوند. جمعیت منطقه بر اساس آمار رسمی سرشماری سال 1390، 212942 نفر بوده که از این تعداد 119653 نفر ساکن نقاط شهری، 93198 نفر ساکن نقاط روستایی و 91 نفر نیز غیرساکن بوده است (مرکز آمار ایران- سرشماری سال 1390). مساحت کل منطقه اورامانات 4377 کیلومترمربع بوده و ارتفاع آن بطور متوسط در حدود 1600 متر است. این منطقه کوهستانی ترین منطقه استان است به گونه ای که 78.6 درصداراضی منطقه کوهستانی است که 26 درصد از کل اراضی کوهستانی استان را شامل می شود (باباخانزاده، 1389)

نقشه شماره 1- محدوده مورد مطالعه

مبانی نظری

یکی از راهبردهایی که اخیراً در اغلب کشورهای جهان مورد توجه قرار گرفته، توسعه و گسترش توریسم در نواحی محروم، ولی دارای پتانسیل‌های لازم است. بدیهی است کشورهایی که از طبیعت متنوع و قابل ارائه برخوردار هستند سالانه میلونها دلار از پارکهای ملی و مناطق حفاظت شده خود درآمد ارزی دارند (میراج، 1386: 40) توریسم صنعتی درآمدزا و باصرفه اقتصادی بسیار مناسب است که با ایجاد تبادلات فرهنگی و اجتماعی میان ملل مختلف به خاطر فقدان آلودگیهای زیست محیطی امروزه بسیار مورد توجه است (بیاتی خطیبی، 1389: 27). کارشناسان بر این باورند که در بین فعالیتهای اقتصادی- عمرانی تنها رشته ای که می‌تواند به توسعه متعادل کمک کند، صنعت گردشگری است؛ زیرا همواره مبادلات آن در نهایت به نفع طرف فقیرتر است (مکیان، 1382: 197). گردشگری یکی از بخش‌هایی است که به دلیل تأثیرات مثبت اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی امروزه مورد توجه جدی کشورهای مختلف قرار گرفته است. صنعت گردشگری به لحاظ درآمدزایی و تأثیر در رشد اقتصادی کشورها در حال تبدیل شدن به صنعت اول در جهان است، به طوری که بسیاری از کشورها با ایجاد زمینه‌ها و زیرساختهای مناسب درصدد بهره برداری از مزایای این صنعت هستند (ابراهیم پور، 1390: 70) این روزها تقریباً هر کسی درباره توسعه پایدار شنیده است. یکی از مهمترین منابع برای تعریف این اصطلاح در گزارش برانتلند^[5] در سال 1987 آمده است (فورتنی، 2008: 860). میلیونها نفر هر ساله برای دیدن و تجربه محیطهای طبیعی مسافرت می‌کنند و مقیاس چنین حرکت‌هایی باعث اختلال و ضرر و زیان به این چنین مکانهایی می شود (دنگ، 2002: 423). معنای توسعه پایدار تنها حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی نیست، بلکه برداشتی نو از توسعه و رشد اقتصادی است؛ رشدی که بدون تخریب منابع طبیعی و بر هم زدن تعادل زیست محیطی، عدالت و امکانات زندگی را برای همه مردم، اعم از شهری، روشتایی و عشایری- و نه فقط قشرهایی محدود از جامعه- فراهم می‌آورد (هاشمی، 1389: 175). امروزه پایداری به نحو گسترده ای به عنوان رویکردی بنیادین، برای هر نوع توسعه از جمله توسعه گردشگری پذیرفته و در مباحث سیاسی و محیطی، گردشگری پایدار به عنوان مفهومی نو، برای مقابله با آثار مخرب توسعه گردشگری مطرح شده است. مفهوم گردشگری پایدار، موضوع اساسی این صنعت در دهه 1990 بوده و به ویژه در منطقه آلپ مطرح شد(ضرابی، 1390: 39) با این حال مفهوم گردشگری پایدار در اواخر دهه 1980 بکار گرفته شد (سلیمانپور، 2005: 336). پایداری در گردشگری در سطوح مختلف اکولوژیکی، اجتماعی، روان شناختی و اقتصادی تعریف شده است. این پایداری به کیفیت تجربه گردشگران و منفعت ساکنان وابسته است (گلدوزو همکاران، 2009: 13). گردشگری پایدار علاوه بر حفظ کیفیت، گوناگونی و تنوع فرهنگها و محیطهای زیستی مختلف، در پی افزایش درآمد و ارتقای سطح زندگی روستاییان و ایجاد نوعی تعادل بین سه قطب گردشگری، ساکنان محلی و مکان گردشگری است (اکبری، 1387: 133). رویکرد گردشگری پایدار به عنوان شکلی از گردشگری جایگزین، در پی بهبود کیفیت زندگی ساکنان محلی، ارتقاء تجربیات گردشگران و حفظ محیط زیست مقصد می‌باشد. از آنجا که توسعه گردشگری به صورت چشمگیری به حسن نیت جامعه میزبان بستگی دارد و حمایت آن در توسعه و عملکرد موفقیت آمیز گردشگری، امری ضروری محسوب می‌شود (علیقلی زاده فیروزجایی، 1389: 35) امروزه جهت رسیدن به توسعه پایدار در صنعت جهانگردی نیاز وافری به برنامه‌ریزی‌های بنیادین برای توسعه و مدیریت صنعت گردشگری احساس می‌شود. یکی از اهداف مهم در سیاست گذاری برای توسعه پایدار نگرش به محیط زیست و تلاش برای حفظ آن است (زندمقدم، 1390: 130).

توسعه گردشگری به عنوان مجموعه فعالیت‌های اقتصادی تأثیر بسزایی در تقویت بنیان‌های اقتصادی جوامع دارد. نقش گردشگری به عنوان منبع جدیدی برای ایجاد اشتغال، کسب درآمد، دریافت‌های مالیاتی بیشتر، جذب ارز و تقویت زیرساخت‌های اجتماعی که موجب رشد و توسعه سایر صنایع می‌شود، در مطالعات متعدد مورد تأیید قرار گرفته است (ابراهیم زاده، 1390: 6). هنگامی که یک جامعه تبدیل به مقصد جهانگردی می‌شود، کیفیت زندگی، سیستم‌های ارزشی، روابط خانوادگی، نگرشها، آداب و سنن، الگوهای رفتاری و بسیاری از مؤلفه‌های دیگر اقتصادی، اجتماعی، و فرهنگی آن تحت تأثیر قرار می‌گیرد که می‌توان به افزایش جمعیت، شلوغی، استفاده بیشتر از زیربناهای اقتصادی، بهبود وضعیت اشتغال، تأثیر بر میزان درآمدها و یافقر در جامعه اشاره کرد (کاظمی، 1382: 2) از جمله مزایایی که صنعت توریسم از نقطه نظر اقتصادی دارد، گستردگی زمینه اشتغال در آن است. توریسم پول و جمعیت را از مراکز تمرکز و ثقل صنعتی به سوی روستاها و مناطق طبیعی با جاذبه‌های متنوع می‌کشاند و به لحاظ اینکه پول توریست نیز همچون خود او در حال حرکت و جریان است، هر واحد پول توریست بر حسب درجه رشد اقتصادی کشورها از 3 تا 10 بار در سال دست به دست می‌گردد، لذا صنعت توریسم موجب به وجود آمدن بازده مضاعف در اقتصاد کشور میزبان می‌شود (نسترن، 1388 :1). تجربه نشان داده است که هر کجا گردشگری بدون چارچوب برنامه ریزی و استراتژی مشخص توسعه یابد، مشکلات زیست محیطی و اجتماعی متعددی ظهور پیدا کرده و در دراز مدت مشکلات گردشگری، بیشتر از فوائد آن می‌شود (فاضل‌نیا، 1389: 146).

شکی نیست که صنعت گردشگری در دنیای امروز از جایگاه ویژه‌ای میان عوامل رشد و توسعه اقتصادی کشورها برخوردار است. مطرح شدن اندیشه گردشگری پایدار در محیط و ارتباط تنگاتنگ آن با توسعه پایدار، به عنوان یک گرایش نظری منسجم کننده پایداری زیست محیطی، فرهنگی، اقتصادی در بر گیرنده تمامی وجوه قابل انتظار در توسعه و گسترش گردشگری است (توکلی، 1389: 83). گردشگری اثرات گوناگونی بر مقصد و جامعه میزبان به جای می‌گذارد. این اثرات طیف گسترده ای از اثرات اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و یا زیست محیطی را شامل می‌شود. با توجه به تنوع و پیچیدگی فعالیت‌های گردشگری، اثرات ناشی از از این فعالیت‌ها نیز ابعاد گسترده و به هم پیوسته ای دارند که باید در مطالعه اثرات گردشگری به آنها توجه شود (ضیایی، 1389: 207)

توجه به صنایع درآمدزا و ارزآور به منظور پایان دادن به تراژدی اقتصاد تک محصولی، اولین قدم به منظور رشد و توسعه پایدار کشور محسوب می‌شود. گردشگری از عوامل اصلی توسعه پایدار در سطوح اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی است (غازی، 1390: 65).

نتایج تجزیه و تحلیل

تأثیرات اقتصادی توسعه گردشگری

یکی از معضلات اساسی منطقه اورامانات درصد بالای بیکاری آن است که بر اساس نتایج سرشماری سال 1385 دارای 37.3 درصد بیکاری است (باباخانزاده، 1389؛ میرزایی، 1388: 65). از مهمترین علل این درصد بالای بیکاری می‌توان به مواردی چون مرزی بودن منطقه و عدم تمایل بخش خصوصی و حتی دولتی به سرمایه گذاریهای کلان در این منطقه و درگیر بودن مستقیم منطقه در جنگ تحمیلی و ... اشاره کرد. خوشبختانه در طی چند سال اخیر با توجه به تحولات منطقه ای، گردشگری (به ویژه گردشگری تجاری در قالب بازارچه‌های مرزی) تأثیرات خوبی بر اقتصاد منطقه داشته است. برای بررسی تأثیرات اقتصادی مثبت توسعه گردشگری از 6 گویه استفاده شده و نتایج بیانگر آن است که گردشگری از نظر کارشناسان در زمینه ایجاد اشتغال تأثیرات زیادی را به همراه داشته است؛ به گونه‌ای که 63.1 درصد تأثیرات آنرا زیاد و خیلی زیاد و تنها 7.4 درصداثر آنرا کم و خیلی کم ارزیابی کرده‌اند. تنوع فعالیتهای شغلی ایجاد شده در زمینه گردشگری نیز بسیار خوب است به طوری که 61.1 درصد آنرا مثبت ارزیابی کرده اند. مشاهدات نگارنده نیز بیانگر این موضوع بوده‌است، بطوری که برای نمونه در بازارچه مرزی جوانرود تعداد بسیار زیادی از ساکنان در قالب اقتصاد غیررسمی در قالب دستفروشی امرار معاش می‌کنند. گردشگری همچنین باعث افزیش درآمد ساکنان منطقه نیز گردیده است و تنها 10.5 درصد آنرا کم اهمیت دانسته‌اند. توسعه گردشگری در منطقه اورامانات همچنین باعث ارتقای زندگی ساکنان و بهبود امکانات و زیرساخت‌های منطقه شده است. با توجه به افزایش تعداد گردشگران نسبت به چند سال گذشته تعداد شاغلان در بازارچه مرزی شهر جوانرود از 225 نفر در سال 1381 به 675 نفر در 450 غرفه در سال 1386 رسیده است که این نشانگر افزایش اشتغال در بخش گردشگری است (میرزایی، 1390: 25) همچنین تعداد شاغلان غار قوری قلعه به حدود 80 نفر در سال 1391 رسیده است که نسبت به سال‌های قبل رشد بسیار زیادی را نشان می‌دهد.

جدول شماره 1- ارزیابی تأثیرات اقتصادی توسعه گردشگری منطقه اورامانات از دیدگاه کارشناسان

مأخذ: اطلاعات مستخرج از پرسشنامه

تأثیرهای اجتماعی- فرهنگی توسعه گردشگری

ویژگی اصلی اجتماعی- فرهنگی منطقه اورامانات تنوع است به گونه ای که در زمینه مذهب، پوشش، زبان و حتی آداب و رسوم با بیشتر ساکنان کشور دارای اختلاف است، به گونه‌ای که ساکنان این منطقه (بیش از 99 درصد) سنی مذهب هستند و تماماً دارای پوشش محلی که تنوع و جذابیت خاصی برای گردشگران دارد، است. زبان رسمی منطقه نیز کردی است. در ارتباط با پوشش منطقه ذکر این نکته ضروری است که منطقه اورامانات شاید تنها منطقه کرد نشین ایران باشد که در تمام نقاط شهری و روستایی آن هنوز این سنت قدیمی را حفظ کرده اند. برای بررسی وضعیت اجتماعی- فرهنگی از 6 گویه استفاده شده و نتایج بیانگر آن است که توسعه گردشگری در ارتقاء استاندارد زندگی ساکنان نقش مهمی داشته به طوری که 65.4 درصد آنرا مثبت و تنها 4.2 درصد اثر این موضوع را کم دانسته‌اند. همچنین گردشگری باعث افزایش سطح آگاهی ساکنان شده است و 74.8 درصد کارشناسان معتقدند که توسعه گردشگری در افزایش سطح آگاهی ساکنان نقش بسزایی داشته است. یکی از مهمترین تأثیرات توسعه گردشگری در منطقه اورامانات افزایش شهرت منطقه بوده است که بیشتر به خاطر وجود جاذبه‌های کم نظیر مثل غار قوری قلعه، بازارچه‌های مرزی و مهمتر از همه روحیه مهمان نوازی ساکنان است. هر چند ساکنان منطقه از نظر فرهنگی و اجتماعی با گردشگران (بویژه غیر استانی) تفاوت زیادی دارند، اما توسعه گردشگری در اورامانات خود باعث بهبود ارتباط با گردشگران گردیده است به طوری که در حدود 70 درصد از گردشگران نیز به این مسئله اعتقاد دارند. با اینکه گردشگران از بسیاری از جهات از جمله نوع پوشش، مذهب، زبان و ... با ساکنان متفاوت هستند، اما هنوز ساکنان این منطقه هویت فرهنگی و سنتی خود را حفظ کرده‌اند به طوری که بیشتر از 95 درصد از ساکنان منطقه هنوز این مسایل را حفظ کرده اند.

جدول شماره 2- ارزیابی تأثیرات اقتصادی توسعه گردشگری منطقه اورامانات از دیدگاه کارشناسان

مأخذ: اطلاعات مستخرج از پرسشنامه

تأثیرات کالبدی- زیست محیطی توسعه گردشگری

منطقه اورامانات منطقه‌ای کاملاً کوهستانی در استان کرمانشاه است به گونه ای که تیپ کوهستانی در این منطقه حدود 78.6 درصد کل اراضی را در بر می‌گیرد. این منطقه پرباران ترین منطقه استان است و تراکم جنگل‌های منطقه نیز یکی از جذابیت‌های گردشگری آن می‌باشد به گونه ای که یکی از اهداف اصلی گردشگران وارد شده به این منطقه استفاده از طبیعت بکر آن است و همین عامل باعث گردیده که اثرات نامطلوبی بر محیط زیست منطقه داشته باشد. نتایج بیانگر آن است که توسعه گردشگری در منطقه باعث افزایش انواع آلودگی‌ها از جمله آلودگی جنگلهای منطقه و رودخانه‌ها به ویژه در شش ماهه اول سال که پیک گردشگری منطقه بوده، شده است، 59 درصد کارشناسان معتقدند که توسعه گردشگری باعث افزایش انواع آلودگیها گردیده است. یکی دیگر از تأثیرات توسعه گردشگری به ویژه در مکانهای گردشگرپذیر منطقه افزایش ترافیک است، بطوری که 66.4 درصد از نظرات گردشگران نیز مؤید این موضوع است (همین امر لزوم توجه مسؤولان را به احداث پارکینگ در نقاط گردشگرپذیر منطقه می‌طلبد). تغییر الگوی مسکن به ویژه در مناطق روستایی یکی از تأثیرات منفی توسعه گردشگری است، 3.2 درصد کارشناسان تأثیرات آنرا خیلی زیاد و 17.9 درصد نیز آنرا زیاد ارزیابی کرده‌اند (مشاهدات نگارنده از روستاهای گردشگرپذیر منطقه نشان می‌دهد که منظر روستایی برای نمونه دارای ناهمگونی بسیار زیادی است). 47.4 درصد از پاسخگویان تأثیرات توسعه گردشگری بر این گویه را متوسط ، 17.9 درصد کم و 13.7 درصد نیز خیلی کم ارزیابی کرده اند. تغییر کابری اراضی در نقاط گردشگری منطقه (برای نمونه باغات و زمینهای اطراف غار قوری قلعه) نیز یکی دیگر از تأثیرات منفی توسعه گردشگری است. نظرات 17.9 درصد از کارشناسان منطقه نیز بیانگر همین مطلب است و اثر آنرا زیاد و بسیار زیاد دانسته‌اند. متأسفانه توسعه گردشگری در اورامانات باعث تخریب منابع طبیعی و افزایش پراکندگی زباله توسط گردشگران گردیده است. توسعه گردشگری همچنین باعث فشار بر امکانات و خدمات موجود در منطقه گردیده است.

جدول شماره 3- ارزیابی تأثیرات کالبدی- زیست محیطی توسعه گردشگری منطقه اورامانات از دیدگاه کارشناسان

مأخذ: اطلاعات مستخرج از پرسشنامه

آزمون فرضیات

توسعه گردشگری در منطقه اورامانات تأثیرات مثبت در ابعاد اقتصادی دارد.

برای بررسی این فرضیه از ضریب همبستگی پیرسون استفاده می‌شود، که متغیر مستقل توسعه گردشگری و متغیر وابسته توسعه اقتصادی است. چون سطح معناداری محاسبه شده (sig= 0.02)از سطح معناداری مورد نظر (a= 0.05) کمتر است بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که توسعه گردشگری در توسعه اقتصادی منطقه تأثیرات مثبتی به همراه داشته است.

جدول شماره 4- آزمون r پیرسون برای بررسی رابطه بین توسعه گردشگری و تأثیرات مثبت اقتصادی

مأخذ: اطلاعات مستخرج از پرسشنامه

توسعه گردشگری در منطقه اورامانات تأثیرات مثبت اجتماعی- فرهنگی دارد.

برای آزمون این فرضیه با توجه به نوع متغیرهای مورد بررسی از روش آزمون پیرسون استفاده شده است که خروجی آن در جدول شماره 5 مشاهده می‌گردد. در این جدول ضریب پیرسون(0.18) به همراه سطح معناداری(0.03) و آلفای مورد نظر(0.05) ارائه شده است و با توجه به آن می‌توان فرضیه صفر را با اطمینان کافی رد کرد. لذا می‌توان نتیجه گرفت که توسعه گردشگری در منطقه اورامانات با توجه به نظر کارشناسان و مسؤولان تأثیرات مثبت اجتماعی- فرهنگی را به همراه داشته است.

جدول شماره 5- آزمون r پیرسون برای بررسی رابطه بین توسعه گردشگری و تأثیرات مثبت اجتماعی- فرهنگی

مأخذ: اطلاعات مستخرج از پرسشنامه

توسعه گردشگری در منطقه اورامانات تأثیرات منفی بر روی محیط زیست دارد.

برای بررسی این فرضیه نیز از آزمون ضریب همبستگی پیرسون استفاده شده است و با توجه به سطح معناداری(001.) و آلفای مورد نظر(0.01) فرضیه صفر رد و رابطه بین دو متغیر تأیید می‌شود. در واقع می توان این گونه بیان کرد که توسعه گردشگری در منطقه اورامانات تأثیرات منفی بر روی محیط زیست منطقه داشته است.

جدول شماره 6- آزمون r پیرسون برای بررسی رابطه بین توسعه گردشگری و تأثیرات منفی زیست محیطی

مأخذ: اطلاعات مستخرج از پرسشنامه

برای بررسی دقیقتر این فرضیه از تحلیل رگرسیون خطی ساده نیز استفاده شده است. با توجه به آزمون فرضیه ضریب تعیین بین دو متغیر پژوهش(توسعه گردشگری متغیر مستقل و تأثیرات کالبدی- زیست محیطی متغیر وابسته) 10 درصد است؛ در واقع می‌توان اینگونه بیان کرد که توسعه گردشگری تنها 10 درصد تغییرات ایجاد شده در متغیر وابسته (اثرات منفی کالبدی- زیست محیطی) را پیش بینی کرده است.(جدول شماره 7 )

جدول شماره 7- ضریب همبستگی و ضریب تعیین رگرسیون

a پیش بینی کننده: توسعه گردشگری

همچنین جدول تحلیل واریانس رگرسیون خطی بودن رابطه بین دو متغیر مورد بررسی را نیز تأیید می‌کند. زیرا با توجه به جدول شماره 8 که Sig کمتر از 5 درصد است.

جدول شماره 8- تحلیل واریانس رگرسیون (ANOVA)

متغیر وابسته: اثرات کالبدی- زیست محیطی

بر اساس اعداد و ارقام جدول شماره 9 رابطه معنادار میان دو متغیر مورد بررسی با سطح معناداری 002. تأیید می‌شود که ضریب استاندارد شده آن نیز برابر 31. است؛ که بیانگر آن است که به ازای هر واحد تغییر در متغیر مستقل(توسعه گردشگری) 31. در متغیر وابسته(اثرات منفی کالبدی- زیست محیطی) تغییر ایجاد می‌شود. نمودار پراکنش نیز که بر اساس نتایج تحلیل رگرسیون ترسیم شده است نشان می‌دهد که بین توسعه گردشگری و اثرات زیست محیطی رابطه وجود دارد(نمودار شماره 1).

جدول شماره 9- تحلیل رگرسیون تأثیرات توسعه گردشگری بر محیط زیست

مأخذ: اطلاعات مستخرج از پرسشنامه

نمودار شماره 1: رابطه بین توسعه گردشگری و اثرات منفی زیست محیطی وکالبدی

نتیجه گیری

منطقه اورامانات در استان کرمانشاه با داشتن جاذبه‌های متنوع در زمینه‌های طبیعی و اقتصادی از دهه گذشته به عنوان یکی از مقاصد اصلی گردشگری استان کرمانشاه، برای گردشگران بوده و در طی این سالها تأثیراتی را در زمینه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و زیست محیطی بر روی منطقه و ساکنان آن داشته است که با توجه به بررسیهای انجام شده می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

توسعه گردشگری در توسعه اقتصادی منطقه تأثیرات مثبتی را به همراه داشته است که از جمله آنها می‌توان به ایجاد اشتغال برای ساکنان منطقه با توجه به درصد بالای بیکاری آن، تنوع فعالیت‌های شغلی به ویژه در زمینه اقتصاد غیررسمی در قالب دستفروشی اشاره کرد(مشاهده میدانی نگارنده بیانگر این موضوع بوده به گونه ای که در شهر جوانرود به عنوان یکی از مقاصد اصلی گردشگران در حدود 120 نفر در قالب دستفروشی در بازارچه این شهر فعالیت دارند. در مجموعه توریستی غار قوری قلعه نیز همین مورد مشاهده گردیده است). تنها جاذبه گردشگری مهم شهر جوانورد بازارچه مرزی این شهر است. این بازارچه یکی از بزرگترین بازارچه‌های منطقه است که دارای تنوع کالاست و اختلاف قیمت آن با سایر نقاط کشور سبب شده که هر ساله گردشگران زیادی به این شهر برای خرید مراجعه و همین عامل باعث رونق کسب و کار در این شهر شده است. فعالیت‌های مرتبط با گردشگری در این منطقه و به ویژه در مکانهای گردشگرپذیر در طی چند سال اخیر رونق بسیار زیادی پیدا کرده است و همین عامل باعث تغییر سبک زندگی در میان بسیاری از ساکنان شده است. نتیجه آزمون فرضیات بیانگر آن است که توسعه گردشگری در توسعه اجتماعی – فرهنگی منطقه تأثیرات مثبتی را به همراه داشته است،. از مهمترین تأثیرات مثبت آن می‌توان به افزایش شهرت منطقه، افزایش سطح آگاهی مردم و بهبود ارتباط آنها با گردشگران اشاره کرد. مهمترین تأتیر اجتماعی مرتبط با توسعه گردشگری در این منطقه افزایش شناخته شدگی و شهرت آن می باشد و یکی از مهمترین دلایل این امر نیز وجود جاذبه‌های گردشگری چون غار قوری قلعه و بازارچه مرزی جوانرود است.

با توجه به اینکه توسعه گردشگری در این منطقه از یک دهه پیش بطور جدی آغاز شده و تعداد گردشگران نیز هر ساله افزایش چشمگیری پیدا کرده، همین عامل باعث بهبود ارتباط ساکنان با گردشگران شده است؛ و این در حالی است که ساکنان منطقه از لحاظ اجتماعی- فرهنگی با گردشگران اختلاف زیادی دارند.

گردشگری منطقه اورامانات از لحاظ طبیعی و تجاری بسیار چشمگیر و جاذب گردشگر است و ساکنان به واسطه منفعت زیادی که از گردشگری تجاری می‌برند هر ساله درآمد بسیار زیادی را از این راه به دست می‌آورند و همین عامل باعث افزایش سطح استادار زندگی ساکنان شده است

علیرغم افزایش ورود گردشگران به منطقه خوشبختانه تا کنون تاثیرات منفی را در زمینه تغییر پوشش و زبان در پی نداشته است و هنوز هم تمامی ساکنان محلی از پوشش محلی خود استفاده مس نمایند و همین عامل خود یکی از جذابیت‌های گردشگری این منطقه است.

یکی دیگر از اثرات توسعه گردشگری بر منطقه کاهش مهاجرت ساکنان بواسطه ایجاد اشتغال برای آنها در بخش غیررسمی است. این بخش در مناطق گردشگرپذیر منطقه همچون بازارچه جوانرود و غار قوری قلعه بسیار فعال بوده و جمعیت بسیار زیادی از ساکنان در حال حاضر در این بخش فعال بوده و همین عامل خود باعث کاهش مهاجرت ساکنان شده است.

یکی از مهمترین تأثیرات منفی توسعه گردشگری در زمینه زیست محیطی و کالبدی بوده است. که می‌توان به افزایش انواع آلودگیها و تخریب منابع طبیعی و باغ‌های نقاط هدف گردشگری اشاره کرد. با توجه به آب و هوای مطلوب منطقه و پوشش جنگلی بکر آن لازم است در این زمینه اقدامات اساسی صورت پذیرد.

* افزایش پراکندگی زباله‌ها در جنگل‌ها و باغات منطقه توسط گردشگران باعث ایجاد آلودگی در این مناطق شده و حتی در بسیاری از موارد باعث ایجاد تنش در بین ساکنان با گردشگران شده است.

افزایش ترافیک شهری و حتی بین شهری در روزهای تعطیل بواسطه افزایش گردشگران یکی از معضلات اساسی منطقه در زمینه گردشگری است. بافت متراکم و پلکانی شهرهای منطقه نیز باعث شده که مسأله بطور حاد هم برای ساکنان و هم برای گردشگران ایجاد نارضایتی نماید.

تغییر کاربری اراضی شهری و حتی روستایی یکی از اثرات منفی توسعه گردشگری در منطقه اورامانات است. این مسأله به وضوح در شهر جوانرود و روستای قوری قلعه مشاهده می‌شود. بیشتر تغییرات تغییر به کاربری تجاری است.

جنگل‌های بلوط منطقه به ویژه جنگل‌های منطقه شبانکاره و قوری قلعه یکی از مناطق جاذب گردشگری در فصل بهار است و به دلیل نبود نظارت در این مناطق هر ساله گردشگران ضمن ایجاد آلودگی در آن، باعث تخریب این جنگلها نیز می‌شوند و حتی در طی چند سال گذشته چندین بار نیز به دلیل سهل انگاری گردشگران دچار حریق و آتش سوزی شده است.

پیشنهادات

- ساماندهی بازارچه‌های مرزی منطقه و به ویژه کسانی که در قالب اقتصاد غیررسمی (دستفروشی) فعالیت دارند.

- برنامه ریزی برای تبلیغات از طریق رسانه‌های گروهی و اینترنت در سطح ملی و فراملی

- اولویت دادن به ساکنان و مردم محلی از طریق مشارکت همه جانبه برای توسعه گردشگری منطقه و توزیع درآمدهای ناشی از آن در بین ساکنان محلی

- برنامه ریزی برای کاهش آثار منفی توسعه گردشگری به ویژه در زمینه زیست محیطی

- برپایی سمینارهای تخصصی جهت استفاده از نظرات افراد متخصص در زمینه گردشگری توسط مسؤولان ذیربط.

- سرمایه گذاری در جهت توسعه و تجهیز امکانات مورد نیاز گردشگران (مراکز اقامتی و پذیرایی، راه و ...)

- تشویق و آموزش ساکنان منطقه برای حفظ آداب و رسوم و فرهنگ بومی خود به ویژه در زمینه پوشش در برابر تغییرات فرهنگی ناشی از ورود گردشگران غیر بومی.

- آموزش و اطلاع رسانی به ساکنان (به ویژه در مکانهای گردشگرپذیر) به منظور جلوگیری از تعارض بین گردشگران و مردم.

- ایجاد زمینه‌های مناسب برای سرمایه گذاری سرمایه داران در زمینه‌های مختلف گردشگری منطقه

- نصب سطل‌های زباله در باغ‌ها و جنگل‌های هدف گردشگران به تعداد کافی برای حفظ محیط زیست.

- ارتباط مستمر و مناسب با تورگردانان کشور و همچنین دانشگاهها، برای هدایت گردشگران و اردوهای دانشجویی به منطقه اورامانات.

- توسعه اماکن عمومی موجود برای اسکان گردشگران برای اقامت شبانه بخاطر کمبود اماکن اقامتی در منطقه

- دخالت دادن مردم در تنظیم برنامه‌های توسعه گردشگری و ایجاد آگاهی بیشتر در آنها در رفتار با گردشگران.

- توسعه و تجهیز امکانات گردشگری در مجموعه تفریحی- توریستی غار قوری قلعه به عنوان یکی از مهمترین نقاط جاذب گردشگر در منطقه و استان.

- توسعه گردشگری کوهستان با توجه به کوهستانی بودن منطقه از طریق تجهیز کوهستانهای مناطق به پناهگاه و راه.

- استفاده از توانمندی مرزی بودن منطقه( داشتن فرهنگ مشترک کردستان عراق) در زمینه جذب گردشگران این کشور

- ارتقای کمی و کیفی نیروهای شاغل در بخش گردشگری منطقه اورامانات و توسعه آموزش در این بخش.