ارزیابی سازگاری کاربری اراضی بافت قدیمی شهر زابل با استفاده ازGIS

1- مقدمه:

1-1- طرح مسأله

جهانی که امروزه که در آن زندگی می‌کنیم، جهان شهری است که متاسفانه نتیجه آن دوری از محیط طبیعی و پذیرش ناخواسته عدم تعادل‌هایی است که از روابط ناموزون انسان‌ها و فضای شهری نشأت می‌گیرد (فرید، 1375: 8). توسعه فیزیکی شهر، فرایندی پویا و مداوم است که طی آن محدوده شهر و فضای کالبدی آن در حیات عمودی و افقی از حیث کمی و کیفی افزایش می‌یابد و اگر این روند سریع و بی برنامه باشد فضا و کالبد شهر را با مشکل مواجه خواهد ساخت (حبیبی و دیگران، 14:1386). امروزه درپی تحولات کالبدی – فضایی سریع در شهرها، برنامه ریزی کاربری اراضی شهری بر پایه دو اصل ارزش‌های توسعه پایدار و اعتلای کیفیت زندگی، در پی تدوین معیارها و استانداردهای مناسب کاربری و... است، در واقع هدف نهایی برنامه ریزی کاربری زمین ایجاد نوعی «تعادل اکولوژیک» و «عدالت اجتماعی» در روند توسعه و عمران شهر است. در راستای این هدف مهم، توجه ویژه ای به معیارهای مکان گزینی کاربری‌های شهری به خصوص جدا سازی کاربری ناسازگار از یکدیگر دارد. به عنوان نمونه کاربری‌هایی که آلودگی‌هایی از قبیل دود، بو و صدا تولید می‌کنند، باید دور از منطقه مسکونی، فرهنگی و اجتماعی استقرار یابند و در مقابل، فعالیت‌هایی که مکمل یکدیگرند در کنار هم مکان یابی شوند. به عبارتی دیگر مکان یابی کاربری‌های شهری باید به گونه‌ایی باشد که کاربری‌ها در تضاد یکدیگر نبوده و هر کاربری در کنار کاربری متجانس خود قرار گیرد. بنابراین برنامه‌ریزان شهری برای دست یابی به اهداف عمده خود به ویژه اهداف کالبدی و فضایی نیازمند مدیریتی صحیح برای انجام این امر مهم هستند (زیاری، 1387: 58). برای تعیین میزان سازگاری و ناسازگاری، بین دو کاربری باید مشخصات و نیازهای مختلف هریک را برای انجام دادن فعالیت‌های عادی آن تعیین و سپس با مقایسه این مشخصات، موارد توافق و عدم توافق را مشخص کرد (پورمحمدی، 1387: 11). تعیین اصول دقیق مکان‌یابی فعالیت‌های مختلف در شهر، به دلیل ماهیت پویایی مسائل شهری، اگرنه غیر ممکن، بدون تردید بسیار دشوار است. از همین رو، یکی از اهداف برنامه ریزی کاربری اراضی شهری مکان یابی مناسب کاربری‌ها و جداسازی کاربری‌های ناسازگار از یکدیگر است (بحرینی، 193:1387). کاربری‌های اراضی همجوار شهری، اثرات خارجی بر روی یکدیگر دارند. این تاثیرات می‌تواند مثبت یا منفی باشد. اثرات مثبت به افزایش کارآیی به میزانی منجر شده که کاربری‌های اراضی همجوار به توسعه پایدار و شیوه بهتر زندگی منجر می‌شود، درحالی که اثرات منفی به کاهش کارایی منجر شده، کاهش ارزش کاربری اراضی را به دنبال خواهد داشت که به ایجاد ناسازگاری میان کاربری‌های مختلف خواهد انجامید Taleai, 2008, 376)). این مقاله سعی در بررسی کیفی کاربری‌های بافت قدیمی شهر زابل، به منظور ارزیابی میزان سازگاری بین آنها را دارد.

1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق

بررسی سازگاری کاربری شهری به آن دلیل است که در مناطق توسعه یافته شهری و در حال توسعه، ایجاد یک کاربری جدید طوری باشد که بیشترین تعامل و ارتباط مثبت را با واحدهای همسایه داشته باشد؛ یعنی بررسی سازگاری بین کاربری‌ها برای اطمینان از اینکه با توسعه شهر هر کاربری جدید، همسایه خوبی برای سایر همسایه‌ها خواهد بود، صورت می‌گیرد (Municipal, Council of California, 2008, 1). تجارب جهانی نشان می‌دهد که چگونگی موفقیت در عرصه برنامه ریزی کاربری زمین شهری به همکاری و هماهنگی دو دسته عوامل بستگی دارند که عبارتند از: الف) وجود قوانین و سیاست‌های کلان مناسب در زمینه نحوه استفاده از زمین. ب) استفاده ازروش‌های کارآمد در تهیه و اجرای طرح‌های شهری و برنامه کاربری زمین(زیاری، 1378 :24). فرایند ارزیابی باید به صورت آشکار و آگاهانه انجام گیرد تا برخورد گروههای مختلف با مسائل به طور روشن نشان داده شود و برای طراحان شهری و گروه‌های ذینفع به خوبی قابل تفهیم باشد (بحرینی، 1377: 415). از طرف دیگر، سازگاری و ناسازگاری بین کاربری‌های شهری به دلیل اثرات مثبت و منفی است که کاربری‌های همسایه برروی هم دارند. این روابط را می‌توان در قالب موقیعت هر کاربری در سطح شهر، نحوه قرار گیری و چیدمان کاربری‌ها در کنار هم و روابط مکانی بین هر کاربری با سایر کاربری‌های همسایه بیان کرد. بنابراین، به دلیل ویژگی‌های مکانی این روابط و تأثیر آن در سازگاری کاربری‌ها نیاز به سامانه اطلاعات مکانی (GIS) برای مدل سازی مکانی روابط بین کاربری‌ها محسوس است؛ یعنی در بررسی مسأله سازگاری، GIS باید به عنوان یک سامانه برای آماده سازی و ورود داده‌ها، انجام آنالیزهای مناسب و نمایش نتایج در قالب مناسب استفاده گردد. (محمد­حسینیان،9:1387).

1-2- روش تحقیق

ارزیابی سازگاری کاربری اراضی بافت قدیم شهر زابل با استفاده نرم افزار GIS و در قالب روش تحلیلی و توصیفی و جمع آوری اطلاعات و داده‌ها مبتنی بر اطلاعات کتابخانه‌ای و مشاهدات میدانی بوده است. در بخش کتابخانه‌ای مبانی و سوابق مطالعاتی موضوع بررسی شده است. در مطالعات میدانی از طریق مراجعه حضوری و ثبت کاربری‌های مهم موجود در بافت قدیم شهر زابل، اطلاعات مورد نیاز جمع آوری شد. سپس به تحلیل سازگاری میان این کاربری‌ها پرداخته شد. برای اینکار، ویژگی‌های هریک از کاربری‌ها، روابط میان کاربری‌ها با یکدیگر و تأثیراتی که کاربری‌ها بر روی یکدیگر دارند، به طور کامل بررسی و در نهایت عوامل زیر به عنوان عوامل موثر در سازگاری و ناسازگاری کاربری‌ها استخراج گردید:

1- آلودگی صوتی؛

2- آلودگی هوا؛

3- امنیت عمومی؛

4- راحتی و آسایش؛

5- زیبایی شناسی.

سطوح سازگاری میان کاربری‌ها نیز به چهار سطح تقسیم گردید:

1- کاملاً سازگار:یعنی هر دو خصوصیت مشترکی داشته و فعالیت آنها منطبق بر یکدیگر باشد.

2- نسبتاً سازگار: یعنی هر دو کاربری از یک نوع بوده، اما در جزییات باهم اختلاف داشته باشد.

3- نسبتاً ناسازگار

4- کاملاً ناسازگار: یعنی مشخصات کاربری‌ها هیچگونه همخوانی با یکدیگر نداشته و در تقابل یکدیگر باشند.

به دلیل آنکه هیچ یک از کاربری‌های منطقه در وضیعت کاملاً ناسازگار نبودند، این سطح از سازگاری در پژوهش حاضر حذف گردید.

این کاربری‌ها در نرم افزار GIS با توجه به مولفه‌های موجود، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند و سازگاری یا عدم سازگاری هر یک از این کاربری‌ها مشخص گردید.

1-3- منطقه مورد مطالعه

در هر برنامه‌ریزی کاربری اراضی معیارهای مکان گزینی عبارتند از: سازگاری، آسایش، کارایی و مطلوبیت. این مقاله هدف خود را بر روی مولفه سازگاری متمرکز نموه است. در این مولفه قرار گیری کاربری‌های سازگار در کنار یکدیگر و در مقابل جداسازی کاربری‌های ناسازگار مد نظر قرار می‌گیرد. برای بررسی این موضوع محدوده مشخصی مد نظر قرار گرفته است. شهر زابل در 31 درجه و 2 دقیقه عرض شمالی و 61 درجه و 39 دقیقه طول شرقی با مساحتی برابر با 2084.5 هکتار در شمال استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. جمیعت این شهر بر اساس سرشماری 1385، بالغ بر 136959 نفر بوده است(بزّی، 1389: 2). محدوده مورد مطالعه بافت قدیمی شهر زابل است که تقریباً در مرکز این شهر قرار دارد و عملکردهای مختلفی را در خود جای داده است و به تبع آن جاذب جمیعت و جریان‌های مختلف است. برای تحلیل سازگاری کاربری‌ها به بررسی مهمترین کاربری‌های این منطقه می‌پردازیم.

شکل شماره 1: پراکندگی کاربری‌های مختلف در منطقه مورد مطالعه

1-4- سابقه تحقیق

سابقه مطالعات کاربری زمین در سطح جهان چندان طولانی نیست، چنانکه برای اولین بار سال 1826 میلادی «فون تونن» با انتشار اثر «دولت منزوی در ارتباط با کشاورزی و اقتصاد ملی» بر الگوهای پایداری زمین با توجه به قیمت تولیدات کشاورزی تأکید نمود، اما پس از او بود که مطالعات کاربری زمین شهری نیز آغاز شد (باقری، 1380: 11 ). سال‌ها پس از فون تونن تلاش‌های پراکنده‌ای در ارتباط با مطالعات کاربری زمین شهری توسط اشخاصی چون رابرت پارک، ابنزر‌هاوارد، کامیلو زیته، واگنر و غیره صورت گرفت، ولی از اوایل قرن بیست به بعد در کشور امریکا نخستین کوشش جامع در تببین تئوری کاربری زمین توسط افرادی چون همر هویت، ارنست برگس، رودریک مکنزی، چنسی هریس، ادوارد اولمن، فایری و غیره انجام شد. با نگاهی به روند تکامل تدریجی نظریات این افراد مشخص می‌شود که هر یک در تکامل مسیر مطالعات کاربری زمین نقش مهمی داشته اند (Chapin, 1972: 3 ). شباهت‌های درون قاره ای کاربری زمین شهری معمولا در کشورهایی است که به لحاظ جغرافیایی و بر اساس قاره ای دسته بندی شده اند. چنانکه کشورهای آسیایی با سابقه زیاد در شهرنشینی امروز با مشکلاتی اعم از نرخ بالای رشد جمیعت، گسترش کالبدی شهرها، حاشیه نشینی و غیره موجه هستند؛ لذا این کشورها می‌کوشند تا در آینده، تمرکز زدایی را در دستور کار خود قرار دهند. وضیعت بسیاری از کشورهای آفریقایی که متأثر از کشورهای استعماری بوده نیز بدین گونه است، به طوری که آنها نیز می‌کوشند تا با برنامه ریزی برای شهرهای درجه دوم و اجرای طرح‌های سلسله مراتبی و با مشارکت مردمی به حل مشکلات خود بپردازند، که احتملاً این کشورها نیز در آینده بر تمرکز زدایی در تصمیم گیری‌هایشان تأکید خواهند نمود. کشورهای اروپایی و برخی از کشورهای آمریکای شمالی از جهت گسترش شهری و نوسازی درون شهرها دارای ویژگی‌های مشترکی هستند. برنامه ریزی کاربری اراضی این کشورها بسیار جامع بوده و بر مفاهیم زیست محیطی تأکید دارند. بلاخره آمریکای مرکزی و جنوبی بیشتر از قوانین اسپانیایی هند شرقی و مالکیت زمین‌های روستایی متأثر گشته‌اند (کیانی، 1379: 12). در ارتباط با پیشینه بررسی کاربری اراضی شهری در ایران چندین کتاب و مقاله چاپ شده‌اند: علی عسگری، رازانی و رخشانی در سال 1381 در کتاب «برنامه ریزی کاربری اراضی شهری (سیستم‌ها و مدل‌ها)» پس از ارایه تعاریف، و کلیات به ارائه مدل‌های what if و urbanism و عملکرد آنها در برنامه ریزی کاربری اراضی شهری پرداخته و به این نکته اشاره می‌کنند که حتی دقیق‌ترین مدل‌های برنامه ریزی نمی‌توانند و نباید مفاهیم جای برنامه ریزان و به عبارتی انسان را بگیرند. به زعم آنها در واقع این سیستم‌ها تنها افق‌ها و امکانات و فرصت‌های بیشتری برای برنامه ریزان را فراهم می‌کنند. فرانک سیف الدینی در سال 1383 در کتاب «مبانی برنامه ریزی شهری» به این نکته اشاره نموده که برنامه ریزی کاربری زمین بیان کننده مقاصد یک اجتماع در مورد چگونگی استفاده از زمین است. کتاب «برنامه ریزی کاربری اراضی شهری» تألیف محمد تقی رضویان در سال 1381، از دیگر کتاب‌ها در زمینه برنامه ریزی کاربری اراضی شهری است که به چگونگی کاربری اراضی شهری اشاره دارد. حبیبی و دیگران در سال 1386، روشی برای ارزیابی جامع کاربری‌های اراضی از طریق روش تشکیل ماتریس‌های همجوار، مانند بو، صدا، شکل و... بررسی گردیده است. ماتریس همجواری به کار رفته برای ارزیابی انواع فعالیت‌های موجود در محله خاک سفید توسط مدلی مبتنی بر سیستم اطلاعات جغرافیایی و ارزیابی دودویی همسایگی‌ها محاسبه شده است. طالعی در سال 1385، به توسعه یک مدل برای ارزیابی سازگاری کاربری‌های شهری با کمک GIS می‌پردازد، ولی در این مدل سازگاری کلی بین کاربری‌ها در نظر گرفته شده و عوامل موثر در سازگاری به صورت مشخص و جزئی لحاظ نگردیده است. مشکینی و دیگران در سال 1386، به تحلیل سازگاری کاربری شهری منطقه یک شهر زنجان با استفاده از مدل AHP پرداخته‌اند، ولی این پژوهش به رغم اینکه همه کاربری‌های شهری را به صورت یکجا و کامل در نظر گرفته است، عوامل موثر در سازگاری در آن لحاظ نگردیده است. محمد رضا پور محمدی در سال 1385، در کتاب «برنامه ریزی کاربری اراضی شهری»، ضمن بیان کلیات و ضوابط برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، به کاربری محل‌های مختلف در این راستا اشاره داشته و به معیارهای مکان یابی کاربری‌های اشاره نموده و روش‌های ارزیابی آن را به تفضیل بیان کرده است. اکبر پرهیزگاردر سال 1375، در رساله دکتری خود با عنوان «الگوی مناسب برای مکان گزینی خدمات شهری» متدهای متعددی را جهت مکان گزینی خدمات در سطح شهر تبریز معرفی کرده است. مقاله‌ای نیز با عنوان «ارزیابی کاربری اراضی شهر اردکان فارس» در سال 1385، توسط عیسی ابراهیم زاده و مجید اردکانی در مجله جغرافیا و توسعه چاپ شده است. که در آن پس از ارزیابی کمی از طریق تطبیق سرانه‌های موجود کاربری‌های شهری اردکا با معیارهای کمی، به تحلیل کیفی کاربری‌ها به کمک ماتریس‌های چهارگانه (سازگاری، مطلوبیت، ظرفیت، وابستگی) پرداخته و به این نتیجه رسیده‌اند که جهت تعادل بخشی به کاربری‌ها و ساخت و ساز و عمران شهری ضرورت برنامه ریزی و متعادل سازی کاربری‌های آموزشی، فضای سبز و بهداشتی متناسب با تراکم‌ها باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد. این مقاله سعی دارد با توجه به مطالعات صورت گرفته، به ارزیابی سازگاری کاربری‌های مختلف شهری در بافت قدیم شهر زابل بر اساس روش تصمیم گیری چند معیاره AHP بپردازد.

2- مبانی نظری:

2-1- دیدگاههای نظری کاربری اراضی و نحوه ارزیابی آن:

در خصوص چگونگی کاربری اراضی شهری دیدگاههای متفاوتی مطرح است، لیکن در یک جمع بندی کلی می‌توان آنها را در قالب پنج دیدگاه عمده مطرح کرد که عبارتند از: الف- نظریه نقش اجتماعی زمین، ب- نظریه نقش اقتصادی زمین. ج- نظریه ساماندهی زمین. د- نظریه توسعه پایدار شهری و زمین. ﻫ- نظریه مدرنیسم و زمین (زیاری، 1381: 11).

- در نظریه نقش اجتماعی زمین، محدود کردن مالکیت خصوصی و بهره برداری از اراضی در راستای منافع عمومی مردم در شهرها بیشتر مدنظر است. «هنری جورج» و «اتو واگنر» به این دیدگاه اعتقاد دارند. واگنر معتقد است که اراضی اطراف شهرها باید به مالکیت عمومی درآید تا قیمت اراضی شهری قابل کنترل باشد و به سودجویی ساکنان نیانجامد.

- معتقدان به نظریه نقش اقتصادی زمین، آن را عامل اساسی تغییر فضاهای شهری دانسته و ابراز می‌دارند که چون زمین و مسکن از منابع کمیاب هستند، ضروری است در بهره برداری از آنها حداکثر کارایی در نظر گرفته شود و ضوابط و مقررات خاصی در نحوه استفاده مطلوب از زمین تدوین گردد. زیرا زمین از کارکردهای مختلف مصرفی و مبادلاتی و اقتصادی و فنا ناپذیر برخوردار بوده و دارای مطلوبیت ویژه ای است. « دیوهاروی » از طرفداران این نظریه است.

- در نظریه ساماندهی زمین، ضوابط و مقررات چگونگی تقسیم اراضی شهری و نحوه استفاده از آن به موضوعاتی مانند مالکیت زمین از نظر وضایف بخش عمومی در برابر خطرات و سوانح طبیعی و صنعتی بر می‌گردد. «آبر کرامبی» و «لرد ریت» عمدتا به این دیدگاه معتقدند.

- در نظریه توسعه پایدار شهری و کاربری زمین، بر نگهداری منابع اراضی برای حال و آینده از طریق استفاده بهینه از زمین تأکید می‌گردد و موضوعاتی چون جولوگیری از آلودگی محیط شهری و ناحیه‌ای، کاهش ظرفیت‌های تولید محیط طبیعی، عدم حمایت از توسعه‌های زیان آور و حمایت از بازیافت‌ها را مطرح می‌کند.

- بالاخره نظریه مدرنیسم و کاربری اراضی، به منطقه شهری بر اساس عملکردهای خاص بدون توجه به موقعیت، مکان، فرهنگ و سنت در تراکم عمودی و افزایش فضای سبز بر اساس سلسله مراتب شهری اشاره می‌کند (زیاری، 1378: 66).

- در خصوص ارزیابی چگونگی استفاده بهینه از اراضی نیز دیدگاههای متعددی مطرح اند که از آن جمله اند؛ ارزیابی‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، زیست محیطی و غیره که مهم ترین آنها در ارتباط با برنامه ریزی و طراحی فضاهای شهری، ارزیابی‌های زیست محیطی و اقتصادی مطرح هستند.

- ارزیابی زیست محیطی، به دلیل آثار گسترده ای که در پروژه‌های طراحی شهری بر محیط زیست دارند و عمدتا جنبه قانونی و الزامی پیدا کرده است، بیشتر مورد توجه است (بحرینی، 1377: 419). این نوع ارزیابی برای ارتقای کیفیت برنامه‌های زیست محیطی و اتخاذ سیاستی مناسب درباره تخصیص معقولانه منابع ارضی برای مصارف مختلف به کار می‌رود. اگرچه تا کنون درباره ارزیابی زیست محیطی در ژروژه‌های شهری – ناحیه‌ای و ملی تقریبا کار اندکی صورت گرفته، لیکن به لحاظ اصول علمی و منطقی بسیار مفید است. در عین حال در این روش، ارزیابی باید قادر به پیش بینی نمایش آثار اکولوژیکی ناشی از استقرار کاربری‌ها بر محیط شهر و ناحیه باشد (حسین زاده دلیر، 1380: 103).

- ارزیابی اقتصادی، جهت سنجش احتمال سود و زیان اقتصادی طرح‌ها با توجه به اختصاص درآمد عمومی به آنها از نظر تحلیل هزینه – فایده مورد توجه برنامه ریزان قرار می‌گیرد. در این ارزیابی، ابتدا بررسی سود – هزینه در نظر گرفته می‌شود و سپس یک ضابطه ارزیابی اجتماعی - اقتصادی که بر جرح و تعدیل‌هایی در بررسی سود و هزینه مبتنی است مورد توجه واقع می‌شود. در عین حال این تحلیل را می‌توان به منظور درجه بندی طرح‌ها بر حسب میزان مطلوبیت نیز مورد استفاده قرار داد (زمردیان، 1370: 265).

2-2- فنون رایج ارزیابی کمّی و کیفی کاربری اراضی شهری

در ارزیابی کمّی، عمدتا سرانه‌ها و استانداردهای تخصیص بهینه فضای شهری به کاربری‌های مختلف شهر مد نظر قرار می‌گیرند. نسبت این کاربری‌ها بسته به شرایط محیطی و کارکردهای انسانی و منطقه‌ای در کشورهای مختلف، متنوع است؛ در عین حال در سطح ملی نیز بسته به شرایط جغرافیایی (عرض جغرافیایی، ارتفاع، دوری و نزدیکی به دریا و غیره) تفاوت‌هایی را دارند (ابراهیم‌زاده، 1380: 48). در ارزیابی کیفی، مولفه‌هایی چون؛ سودمندی اجتماعی، موازنه برنامه ریزی، وابستگی، سازگاری، مطلوبیت، ظرفیت، اهداف – اقدامات و غیره مد نظر قرار می‌گیرند (ابراهیم زاده، 1385: 49 ). اصولاً ارزیابی کمًی بر اساس سرانه‌های موجود کاربری‌ها یا استانداردهای مربوط و از طریق بررسی نیازهای فعلی و آتی شهرمورد مطالعه به کاربری‌های مختلف صورت می‌گیرد. ارزیابی کیفی، ویژگی‌های کیفی معیین شده در استانداردهای مربوطه و نسبت آنها به یکدیگر را بر اساس ماتریس‌های متعدد ارزیابی و تحلیل می‌نماید که مهمترین آنها چهار ماتریس سازگاری، وابستگی، ظرفیت و مطلوبیت هستند (ابراهیم زاده، 1385: 49). در تحلیل با ماتریس سازگاری، کاربری‌هایی که در یک منطقه استقرار می‌یابند، نباید موجب مزاحمت و مانع اجرای فعالیت‌های یکدیگر گردند، بر این اساس کاربری‌ها از نظر سازگاری ممکن است حالت‌های ذیل را داشته باشند: الف) کاملاً با یکدیگر سازگار باشند؛ ب) نسبتاً سازگار باشند؛ ج) نسبتاً ناسازگار باشند؛ د) کاملاً ناسازگار باشند. در ماتریس مطلوبیت، سازگاری بین کاربری و محل استقرار آن ارزیابی می‌شود و بر این اساس می‌توان گفت که هر کاربری طبق ویژگی‌های خاص خود برای محل خاصی مناسب است و هر محلی نیز کاربری خاص خود را دارد، با مقایسه عوامل و ویژگی‌های معل استقرار هر کاربری می‌توان نتیجه گرفت که محل استقرار آن کاربری کاملاً مطلوب، نسبتاً مطلوب، نسبتا نامطلوب و یا کاملاً نامطلوب است و بر اساس آن تصمیم مناسب در توزیع فضایی کاربری‌ها در سطح شهر گرفت. در ماتریس ظرفیت، هر فعالیت (کاربری) شهری مقیاس دارد، همچنان که ساختار یک شهر از نظر کالبدی سطوح مختلفی دارد و هر سطح از ساختار فضایی شهری نیز نتها ظرفیت پذیرش سطح مناسبی از فعالیت را دارد، چنانکه ساختار فضایی شهر دارای سطوح واحد همسایگی، زیر محله، محله، ناحیه شهری و منطقه شهری است. حال اگر بین دو مقیاس تناسبی وجود داشته باشد؛ تناسب مطلوب حاصل می‌شود و فعالیت‌ها بر اساس ظرفیت در نظر گرفته می‌شود و گرنه مخل یکدیگر خواهند بود. در ماتریس وابستگی، گاهی اوقات فعالیت یک کاربری، وابسته به فعالیت یا فعالیت‌های دیگر کاربری‌ها است و مراکز دیگر شهری نیز هریک به نحوی با سایر فعالیت‌های شهری در ارتباطند و به آنها وابسته اند، بنابراین در این ماتریس میزان وابستگی کاربری‌ها به یکدیگر و لزوم همجواری آنها بررسی می‌شود، چنانکه مثلاً یک محله مسکونی بدون وجود خدمات آموزشی، درمانی و تجاری ناقص است (پورمحمدی، 1385: 116-109).

2-3- سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS)

سیستم‌های بسیاری برای طراحی کاربری اراضی و مدیریت منابع طبیعی در سطوح شهری، منطقه ای، استانی و یا محلی به وجود آمده و توسعه یافته اند. اغلب این سیستم‌ها بر مبنای داده‌های نقشه‌های موجود و یا داده‌هایی که به راحتی قابل تبدیل به نقشه هستند شکل گرفته‌اند. کامل ترین شکل این سیستم‌ها که شامل گردآوری، ذخیره سازی، پردازش و تجزیه و تحلیل داده‌هایی که وابستگی جغرافیایی دارند و نهایتاً تولید خروجی‌های مناسب از این داده‌ها را فراهم می‌سازد، سیستم اطلاعات جغرافیایی است. اهمیت استفاده از GIS در برنامه ریزی شهری با گسترش و افزایش سریع شهرها و توسعه حجم اطلاعاتی که باید برای مدیریت شهری پردازش شوند آشکار شده است (ثنایی نژاد، 1378).

2-4- سازگاری

منظور از عامل سازگاری در برنامه ریزی کاربری اراضی آن است که کاربری‌هایی که در حوزه نفوذ یکدیگر قرار می‌گیرند، باید از نظر سنخیت و همخوانی و فعالیت با یکدیگر منطبق بوده و موجب مزاحمت و مانع انجام فعالیت‌های دیگری نگردند.

3 - بحث اصلی

در تبیین میزان سازگاری کاربری‌های مهم بافت قدیم شهر زابل، چگونگی قرارگیری انواع کاربری‌ها در کنار یکدیگر و نسبت سازگاری آنها با یکدیگر از یک طیف کاملاً سازگار تا کاملاً ناسازگار از نظر نیازهای اولیه و ضروری هر کاربری مانند: کیفیت هوا، صدا، رنگ، دید و منظر مورد ارزیابی قرار گرفتند و نهایتا ماتریس سازگاری ترسیم گردیده است. سپس با توجه به این ماتریس، کاربری‌های موجود در سطح منطقه مورد مطالعه از لحاظ سازگاری در نرم افزار GIS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند:

شکل شماره2: پراکندگی کاربری اداری-انتظامی در منطقه مورد مطالعه.

شکل شماره3: وضعیت سازگاری کاربری اداری-انتظامی نسبت به سایر کاربری‌ها

کاربری اداری و انتظامی نسبت به خودش وضعیت سازگار دارد. این کاربری، با کاربری تجاری از وضعیت نسبتاً سازگار برخوردار بوده و با کاربری‌های آموزشی، کاربری مسکونی و کاربری مذهبی ناسازگار است.

شکل شماره4: پراکندگی کاربری آموزشی در منطقه مورد مطالعه.

شکل شماره5: وضعیت سازگاری کاربری آموزشی نسبت به سایر کاربری‌ها

کاربری آموزشی نیست به خودش وضعیتی سازگار دارد. نسبت به کاربری مسکونی و کاربری مذهبی از وضعیتی نسبتاً سازگار و نسبت به کاربری تجاری و کاربری اداری – انتظامی از وضعیت ناسازگار برخوردار است.

شکل شماره6: پراکندگی کاربری تجاری در منطقه مورد مطالعه

شکل شماره7: وضعیت سازگاری کاربری تجاری نسبت به سایر کاربری‌ها

کاربری تجاری در ارتباط با خودش از وضعیت سازگار برخوردار است. این کاربری، با کاربری اداری و انتظامی نسبتاً سازگار و با کاربری آموزشی، مسکونی و مذهبی از وضعیت ناسازگار برخوردار است.

شکل شماره8: پراکندگی کاربری مذهبی در منطقه مورد مطالعه

شکل شماره9: وضعیت سازگاری کاربری مذهبی نسبت به سایر کاربری‌ها

کاربری مذهبی نسبت به خودش از وضعیت سازگار برخوردار است. در ارتباط با کاریری آموزشی وکاربری مسکونی وضعیت نسبتاً سازگار دارد. و نسبت به کاربری اداری- انتظامی و کاربری تجاری از وضعیت ناسازگار برخوردار است.

شکل شماره10:پراکندگی کاربری مسکونی در منطقه مورد مطالعه

شکل شماره11: وضعیت سازگاری کاربری مسکونی نسبت به سایر کاربری‌ها

کاربری آموزشی موجود در منطقه مورد مطالعه، در ارتباط با خودش از وضعیت سازگار برخوردار است. این کاربری با کاربری‌های آموزشی و مذهبی وضعیت نسبتاً سازگاری دارد و نسبت به کاربری‌های تجاری و اداری – انتظامی از وضعیت ناسازگار برخوردار است.

جدول شماره 1: ماتریس متقابل سازگاری وضع موجود کاربری‌های بافت قدیم شهر زابل

مطالعات نگارنده، 1390