مدیریت بحران برف و یخبندان در مناطق و شهرهای کوهستانی و برف گیر (نمونه موردی شهرکرد)

طرح مسأله:

معمولاً بعد از بارش برف و پدیده‌های دیگر اقلیمی زمستانه در مناطق سردسیر کوهستانی بستگی به شرایط حاکم، یخبندان حاکم شده و تا مدت‌ها‏ دما از صفر درجه بالاتر نمی رود و این مسأله موجب مسائل و معضلات شهری شده و آشفتگی در وضعیت رفت و آمد شهری و نیز اختلال در تأسیسات و در مجموع فعالیت‌های شهری ایجاد می‌نماید. این مسأله؛ یعنی برف ویخبندان و آب حاصل منجمد ودیگر نتایج جنبی حاصل از این پدیده اقلیمی در شهرکرد به لحاظ اینکه این منطقه دارای شرایط اقلیمی سرد و بعضاً فوق سرد است، نسبت به بیشتر جاهای کشور حادتر می نماید، و وجود توپوگرافی کوهستانی و شیبهای بسیاردر مناطق شهری و روستایی، حادثه آفرین بوده و معضلات وخسارات انسانی ومالی بسیاری را ایجاد می کند، که مبحث ما را تشکیل می دهد. به‌علت شرایط اقلیمی فوق، در استان چهارمحال و بختیاری باید تدابیری اتخاذ نمود تا هنگام حاکمیت شرایط خاص اقلیمی، که پدیده‌های اقلیمی و جوی مختلف آن موجب مسائل و معضلاتی برای مردم، ادارات و ارگان‌ها می‌گردد، این مشکلات به طور محسوسی کاهش یافته و آثار مخرب آن برطرف گردد. مجموعه کارهایی که باید صورت پذیرد را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد، که شامل: امور اداری، امور شهری، امور مردمی، مطالعات لازم، راهکارهای عملی برخورد با پدیده‌ها، برنامه ریزی بلند مدت برای مقابله با این دست ازپدیده‌ها، ارائه پیشنهاد، برای رفع معضل‌های اقلیمی جوی، بررسی میزان خسارات وارده جانی و مالی و انسانی وبانک اطلاعاتی بلایای طبیعی است.

این تحقیق تعدادی از مسائل و معضلات ایجاد شده در اثر یخبندان و برف را بررسی می‌نماید که شامل:

1- یخبندان کوچه‌ها و معابر و خیابان‌ها و پیاده روها و یخ زدگی آنها بخصوص در هنگام صبح.

2- وجود و استقرار طولانی مدت پدیده‌های اقلیمی همچون برف و یخ و ایجاد مشکلات شهری در سطح شهر تا زمانی که یخ‌ها آب شود، که این وضعیت ممکن است هفته‌ها به طول انجامد.

3- آسیب دیدگی‌های بدنی، جانی و مالی در اثر تصادفات و حوادث انسانی و طبیعی.

4- لغزش افراد در اثر یخبندان حاکم بر پیاده روها، معابر و خیابان‌ها و آسیب دیدگی افراد.

5- بروز تصادفات و حوادث رانندگی در سطح شهر و جاده‌های برون شهری در اثر لغزندگی و یخ زدگی سطوح جاده‌ها.

6- حاکمیت مه وعدم دید مناسب وسایل نقلیه و امکان تشدید تصادفات.

7- وخیم شدن وضعیت خیابان‌ها، کوچه‌ها و معابر در اثر برف روبی ناقص شهرداری‌ها و تجمع برف‌ها در خیابان‌ها و معابر و مسدود شدن راه پیاده روها،خیابان‌ها ونیز ورودی منازل.

8- خسارات وارده به تاسیسات شهری از جمله، یخ‌زدگی لوله‌های آب و ترکیدگی لوله‌های اصلی و فرعی و بروز مشکل آبرسانی بخصوص به مراکز عمومی همچون دانشگاه‌ها، مدارس، ادارات و نیز خانه‌های مسکونی.

9- عدم کشش جویهای باریک کوچه‌ها و خیابان‌ها برای هدایت و نگهداری برف و آب حاصل وعدم طراحی مناسب هیدرولوژیک آنها.

10- مختل شدن فعالیت‌های انسانی اعم از خدماتی، اداری آموزشی وغیره.

11- اشغال بخش اعظم خیابان‌ها توسط برف ویخ و عدم امکان تردد افراد پیاده در اثر لغزندگی پیاده رو و امتداد برف ویخ و آب تا وسط جاده و هدایت پیاده به وسط خیابان.

سؤالات و فرضیات

سؤالات: آیا برف و یخبندان را می‌توان به عنوان یک بلای طبیعی تلقی نمود؟

1- چگونه صدمات و آسیب‌های انسانی حاصل از برف و یخبندان توسط اعمال مدیریت بحران و یا خطرپذیری قابل کاهش است؟

2- نقش ارگان‌ها و سازمان‌های ذیربط و در مواجهه با این بلای طبیعی چیست و چه جایگاهی را باید به هر یک از آنها اختصاص داد؟

 3- در صورت مواجهه با برف و یخبندان‌های سنگین پیش بینی نشده چه اقداماتی در شهرها باید صورت پذیرد و چه نوعی از برنامه‌ریزی شهری به همراه تمهیدات برای رفع این معضل و بلا لازم است؟

فرضیات: نیاز به طراحی اقلیمی شهری بویژه برای عناصر شهری و در مناطق سردسیر مطابق با شرایط یخبندان و برف جهت مقابله با آثار منفی این پدیده ضروری است.

1-     لزوم آموزش انسانی در مناطق و شهرهای برفگیر و یخبندان جهت مقابله با آثار منفی این پدیده اقلیمی محسوس است.

2-     همه ساله خسارات زیادی از طریق برف و یخبندان به شهرها و انسان‌ها وارد می شود که می‌توان توسط مدیریت بحران و خطرپذیری با آن مقابله نمود.

اهداف و نتایج مورد انتظار تحقیق:

فصل بلند زمستان مناطق کوهستانی همچون چهارمحال و بختیاری که غالباً حدود شش ماه به طول می‌انجامد، اقتضا می‌کند که به مطالعه دقیتری پیرامون آثار پدیده برف و یخبندان بر فعالیت‌های انسانی و زندگی شهری شهروندان بپردازیم. این تحقیق در صدد است تا با بررسی ومطالعه آثار ناشی از پدیده برف و یخبندان شهری، به راهکاری عملی و بنیادی در جهت مقابله موثر با آثار منفی و مخرب آن دست یابد. انتظار می‌رود با انجام مطالعه‌ای دقیق به ارائه راهکارهای کاهش خسارات وارده ناشی از برف و یخبندان‌های ناگهانی و یا دائمی که در سطح شهرها و روستاها صدمات و خسارات انسانی و مالی زیادی بوجود آورده و ارائه خدمات شهری را مختل می‌نماید، دست یابیم.

در بخش انسانی قضیه آموزش به افراد و اشخاص وعامه مردم و نیز شخصیت‌های حقوقی و نیزکارشناسان در جهت مقابله فردی شهروندان با این پدیده نقش مهمی را در کاهش آثار منفی و خسارات برف و یخبندان دارد، لذا در این مطالعه سعی می‌شود گوشه‌هایی از راهکارهای عملی که می‌تواند به صورت آموزشی و کارگاهی به شهروندان و کارشناسان آموزش داده شود آورده و دسته بندی شود. بنابراین تشویق به تدوین یک برنامه جامع آموزشی در بعد انسانی و نیز برای سازمان‌های ذیربط و رسانه‌های دسته جمعی از قبیل صدا و سیما وسایر رسانه‌های جمعی از جمله اهداف مطلوب این بخش از تحقیق است.

مدیریت بحران برای مواجهه با چنین معضلی نقش عمده‌ای در کاهش آثار ناشی از این پدیده اقلیمی را دارد. ارائه راهکارهای عملی برای سازمان‌ها و ارگان‌های ذیربط که به نوعی درگیر با مسأله هستند، از جمله شهرداری‌ها، آموزش و پرورش، ادارات و ارگان‌ها، استانداری‌ها و000 که نیاز مبرم به تصمیم گیری در مورد این معضل در طی فصل زمستان را دارا هستند، از جمله اهداف مورد نظر است.

گنجاندن این مبحث؛ یعنی «برف و یخبندان شهری» به عنوان یک بلای طبیعی در کارگروه‌های کمیته مبارزه با بلایای طبیعی جهت مطالعه و تحقیق بنیادی و علمی بیشتر و اساسی تر بویژه برای مناطق سردسیر بسیار ضروری است، زیرا همه ساله ما شاهد خسارات انسانی و مالی زیادی هستیم، که در منطقه به چشم می خورد، اما با عدم نمود عینی در طی سالیان دراز و با فراوانی تجمعی آثار منفی این این پدیده، خسارات زیاد و بلند مدت بسیاری وارد می‌گردد. هر چند که این پدیده خسارات آنی و مهلک مالی وجانی بسیاری را نیز بسته به شدت آن وارد می‌نماید.

دسته بندی موضوعات لازمه جهت طرح و بررسی و مطالعه و برنامه ریزی بحران برف و یخبندان جهت برنامه‌ریزان تا تحقیقات آن توسط دیگر محققان پیگیری گردد به گونه‌ای که تا حد ممکن این ارائه طریق به شیوه‌ای مطلوب قابل تعمیم و اجرا در تمام شهرها و روستاهای کشور باشد از جمله دیگر اهداف این تحقیق است.

 سابقه پژوهش و منابع و مراجع موجود

براساس آمارهای منتشره از سوی سازمان ملل متحد در از سوی سازمان ملل متحددر بین انواع بلایای طبیعی 10 بلای ذیل به عنوان بلایای طبیعی عمده در سطح جهان با حد اکثر وقوع و خسارت شناخته شده اند که همه ساله تلفات جانی و خسارات مالی فراوان در سطح جهان به جامعه بشری وارد می‌ساند:

1- سیکلون‌های حاره‌ای وهاریکن؛ 2-زمین لرزه؛ 3-سیل؛ 4-توفان تندری وتورنادو؛ 5- توفان برف؛ 6- آتشفشان؛ 7- امواج عظیم دریایی؛ 8- بهمن؛ 9-رانش زمین؛ 10-امواج تسونومی (امواج جذر ومدی).

همانطور که ملاحظه می‌گردد در بلایای طبیعی فوق فقط به بهمن و توفان برف اشاره شده است که هر دو آثاری مخرب آنی دارند و در حالی که پیامدها و خسارات بعدی حاصل از نشست برف و وقوع یخبندان که معمولاً به صورت طولانی و آرام است اشاره‌ای نشده است؛ یعنی آثار مختلف ناشی از استقرار فصلی وطولانی مدت برف و یخبندان. این تحقیق بر آن است تا انواع خسارت اجتماعی- مدنی، اداری – اقتصادی ومالی- انسانی ناشی از وقوع پدیده برف و یخبندان در شهرهای کوهستانی و برف‌گیر و مشخصاً شهرکرد را به عنوان نمونه تحقیق مطالعه نماید. این درحالی است که در کارگروه‌های بلایای طبیعی استان‌ها‏ هیچ اشاره‌ای به این پدیده نشده است و آن را جزو بلایای طبیعی به شمار نیاورده‌اند.

این تحقیق همزمان با وقوع یخبندان بی سابقه زمستان سال 1383 در شهرکرد و چهارمحال و بختیاری و نیز کل کشور در برخی از نقاط آغاز گشت که در طی آن خسارات بسیاری به شهرهای ایران از جمله رشت، تهران، شهرکرد و سایر شهرها، از لحاظ مالی و جانی و اقتصادی، خدماتی وارد نمود، که به‌علت عدم وجود برنامه و راهکارهای عملی برای شهرها اکثر فعالیت‌های انسانی فلج شده و هیچ راهکاری برای مبارزه با این معضل ارائه نشد.

این تحقیق اولین مطالعه از این دست باشد که محقق قصد دارد به طور علمی آنرا بررسی نماید. هرچند که در طی جلسات مختلف استانی در چهارمحال و بختیاری در این رابطه به ارائه راهکارهایی مقطعی پرداخته شده است، اما از آنجایی که اکثر نقاط این استان از مناطق سردسیر با اقلیم کوهستانی است، این مسأله از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و وقوع یخبندان‌های بلند مدت در شهرها وجود یک برنامه ریزی دائمی را طلب می‌نماید. به لحاظ اینکه شرایط یخبندان حاد در شهرهای اقلیم گرمسیری معمولاً مدت کوتاهی را سپری می‌کند، این بلای طبیعی کمتر جدی گرفته می‌شود، اما در مناطق سردسیر به لحاظ عادت و استقرار طولانی مدت این پدیده غالباً مشکلات حاصله نیز به عنوان عادت تلقی می‌گردد، لذا عملاً سازمان یا اشخاص ومسئولان، فکری جدی برای مبارزه با آن نداشته و خود را ملزم به برنامه ریزی برای آن نمی دانند، در صورتی که خسارات ناشی از یخبندان می‌تواند بلند مدت بوده و با انجام برنامه‌ریزی‌های بلند مدت نیز می‌توان از خسارات جانی و انسانی و نیز مالی و سایر آثار آن، از جمله اختلال در ارائه خدمات و در روند امور روزمره کاری و اداری، که از جمله آثار غیر مستقیم اقتصادی محسوب می‌گردند، جلوگیری نمود. در این زمینه کمتر مسائل و منابع و مراجعی وجود دارد که بتوان به آن استناد نمود و به‌علت نو بودن موضوع، در طی مطالعات مشخص گردید بیشتر منابع و مراجع در رابطه با سرمازدگی و یخ‌زد‏گی و خسارات ناشی از آن بر کشاورزی و گیاهان متمرکز شده‌اند تا تاثیر آن پدیده بر روند زندگی شهری و وفعالیت‌های انسانی.

پدیده برف و یخبندان

«پوشش برف و یخ به عنوان یکی از نمودهای مهم فیزیکی سطح زمین در شکل گیری میکرو اقلیم متنوع، نقش اساسی را ایفا می‌کند، از آنجایی که میکروکلیما در بستر ماکروکلیما و تحت تأثیر خصوصیات فیزیکی سطح زمین شکل می‌گیرد، مطالعه شرایط فیزیکی برف و یخ به عنوان یکی از جلوه‌های مهم سطح زمین و عامل نوع ویژه‌ای از میکروکلیما، دارای اهمیت فراوان است. پوشش برف به عنوان سطح پایه هوای مجاور خود، از نشست تا مرحله ذوب، دستخوش تغییر و دگرگونی‌های دائم قرار داشته و بالطبع میکروکلیمای محل را تغییر می‌دهد. (کاویانی، 1380 ).

یخبندان

در اقلیم شناسی دونوع از یخبندان تعریف شده است که عبارت است از: یخبندان انتقالی و یخبندان تشعشعی.

یخبندان انتقالی شامل عبور یک جبهه هوای سرد از بالای یک منطقه با درجه حرارت بسیار پایین یا زیر درجه حرارت بحرانی که برای محصول خاصی در آن منطقه وجود دارد است. یکی از علائم مشخصه یخبندان انتقالی وجود باد شدید در منطقه است که به یخبندان انتقالی منجر می‌گردد.

یخبندان تشعشعی در واقع به نوعی از بین رفتن وهدر گرمای زمین در اثر تشعشع گرمای آن است، که معمولاً در شرایط هوای صاف پایدار این پدیده رخ می‌دهد و باعث می‌شود که زمین یکجا حرارت خود را ازدست داده و سطح آن سرد شده و وارونگی دمایی سطح زمین رخ دهد. این وارونگی و سردی هوا که غالباً در ابتدای شب رخ می‌دهد و تا صبحگاهان تداوم می‌یابد، چنانچه دما را به زیرآستانه دمای گیاهان یک منطقه نزول دهد، موجب سرمازدگی آن نوع از گیاه می گردد. یخبندان‌های تشعشعی شبانه در زمستانها تا صبح موجب یک یخبندان سنگین می گردد (امیر قاسمی، 1381).

در مبحث یخبندان شهری نیز چنانچه این افت دما حاصل از هوای پرفشار، بر برف‌ها ویخ‌های سطوح شهری حاکم شود، موجب یخبندان شدید شهری و تشدید آن می گردد، بویژه اینکه یخ‌های آب شده و برف‌های متراکم شده، چگالی بیشتری یافته اند ویخبندان خطرناکی را بر سطوح شهری حاکم می نماید. در صبحگاهان که افراد جهت رفتن به سر کار آماده می‌شوند، هیچکس جرأت راه رفتن بر یخ‌های قطور صبحگاهان را ندارد.

در اینجا مایک تعریف به دیگر تعاریف یخبندان اضافه می کنیم وآن «یخبندان شهری» است.

برای ارائه تعریف یخبندان شهری ما نیازمند تبیین شاخص‌هایی هستیم.از جمله شاخص‌هایی که می‌توان برای این منظور به کار گرفت عواملی چون دمای منفی 20 درجه سانتیگراد، میزان پوشش و ارتفاع برف در سطح زمین فراتر از حدی معین،میزان یخبندان سطح زمین، میزان مه آلودگی و دید افقی است، لذا در یک تعریف مقدماتی برای یخبندان شهری چنین می‌توان بیان داشت:

یخبندان شهری به پوشیده شدن سطوح شهری اعم از معابر، خیابان‌ها و ساختمان‌ها از برف و یا یخ زمینی حاصل از دمای پایین که غالباً همراه با وقوع سایر پدیده‌های خطر آفرین چون مه که مانع دید موثر می‌گردد، اطلاق می‌شود. آثار این یخبندان به نوعی است که در زندگی شهری روزمره ایجاد خلل می نماید، و می‌تواند دربرگیرنده خلل‌ها وآثاری در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، مالی و جانی، آسیب‌های بدنی، خدماتی چون معضل سوخت رسانی، غذا و غیره باشد. تداوم این یخبندان، زندگی شهری را با مسائلی مواجه می‌کند که نیازمند یک برنامه ریزی مدون جهت مقابله با آثار منفی آن است. یخبندان شهری در واقع حاصل از هردونوع یخبندان انتقالی و تشعشعی است. هر چند که این پدیده فی نفسه اثرات آنی و جانی زیادی ندارد، ولی بعضاً حجم پدیده به حدی می رسد که به بلایای طبیعی آسیب رسان تبدیل می‌گردد و از طرفی معضلات فراوانی را برای شهروندان در امر خدمات رسانی وزندگی روز مره اجتماعی ایجاد می‌نماید.

اگر این اتفاق یخبندان با برف ویا یخ‌های مانده ازروز یا روزها ویا هفته‌های قبل همراه باشد بر تشدید یخ‌زد‏گی افزوده وتا مدت‌ها‏ این یخ‌ها بر زمین باقی می‌ماند. در شهرکرد ونیز در کل استان چهار محال و بختیاری در سال 1383 ما شاهد رخداد چنین پدیده‌ای بودیم که مدت‌ها‏ی مدیدی یخ‌ها و برف‌ها تا اواخر فروردین برزمین باقی مانده بود.

سیستم‌های اقلیمی یخبندان و برف

سطوح شهری غالباً سطوح غیر قابل نفوذ و گرما زایی هستند که به آب شدن سریع برف‌ها کمک می‌کنند. در اینجا چنانچه برف دارای ارتفاع زیادی باشد، بعد از مدتی لایه‌های زیرین در اثر گرمای زمین آب می‌شود، اما در شب‌ها و صبح هنگام که زمین حرارتی را از دست نمی‌دهد و شرایط حاکمیت هوای سرد یا پرفشار را نیز داریم، یخبندان به اوج خود خواهد رسید. در شهرکرد تداوم و حاکمیت چنین شرایطی در زمستان، معضلات بسیاری را بدنبال داشت که چاره جویی خاصی توسط مسئولان صورت نگرفت، اما شناخت این شرایط جهت مقابله با آن مهم است.

آنچه که مهم است این است که در فصل زمستان با حاکمیت پرفشارهای دائمی تا مدت‌ها‏ برف و یخ‌ها در سطوح مختلف شهرها و حومه باقی می‌ماند، و بعضاً تا فروردین ماه نیز این شرایط یخبندان تداوم دارد. این مسأله درزمستان سرد سال 1383 شهرکردکه دما به (4/32-) نیز افت پیدا کرد، مشهود بود. معمولاً بارش بیش از20 سانتی متربرف، تا یک متر، تداوم و بقای زمان زیادی در فصل زمستان ودر مناطق کوهستانی دارند، و اگر توسط راهکارهای مصنوعی و انسانی برطرف نشود، تا مدت‌ها‏ توده‌های برف و یخ بر روی سطح معابر باقی می مانند، که موجب مسائل و معضلات شهری بسیاری می گردد. در زمستان آن سال و سرتاسر شهرکرد تا مدت‌ها‏ برف بر روی زمین باقی بود، و متولی خاصی را نیز برای مسائل جنبی که بدنبال داشت نمی‌یافتیم.

غالباً بعد از یک بارش شدید برف و بلافاصله حاکمیت یک هوای پرفشار صاف شبانه تشدید یخبندان سطوح شهری را خواهیم داشت، به طوری که برف‌هایی که از زیر آب شده‌اند در شب تبدیل به یخ‌های قطوری می‌گردد که برای عابران پیاده و نیز برای وسایل نقلیه مشکلات رفت و آمدی بسیاری را بوجود می‌آورد. یخبندان بعد از وقوع برف معضل آفرین تراز مسأله بارش برف است. اگر بلافاصله هوای سرد پرفشار حاکم شود باید فکری جدی برای صبح فردای آن شب برفی کرد. در شهرکرد این معضل با وقوع یک مه شدید وغلیظ همراه بود، اما مسئولان چندان متوجه خطرات آن نبوده و اقدامی نمی‌کردند. شهرکرد در تقسیم بندی دمایی دومارتن جزو زیرگروه فرا سرد قرار می گیرد و درکل ایران نیز وسعتی حدود 60 درصد از آن در گروه‌های سرد و فرا سرد قرار دارند (بررسی و مقایسه روش پنمن-مانتیس با روش‌های فائو24 در ایران). لذا برنامه‌ریزی برای مبارزه با مسائل و معضلات برف وسرماو یخبندان امری ضروری می نماید.

معضلات منطقه ای و شهری و روستایی ناشی از برف و یخبندان

مدیریت بحران در مناطق برفگیر:

بطور کلی مدیریت مناطق برفگیر دارای سه بعد وسیع است که عبارتند از:

بهره برداری از منابع، دوم حفاظت منابع و محیط و سوم ایمنی اجتماعی در بحران‌ها‏.

در این زمینه نقش شرایط اقتصادی و اجتماعی و برنامه ریزی در جهت توسعه آن بسیار با اهمیت است. از طرفی اقدامات مدیریتی این مناطق دارای سه بخش اساسی است که عبارتند از:

1- اقدامات بیولوژیک: تغییر در پوشش گیاهی طبیعی، حفاظت گونه‌ها و کشت گونه‌های جدید

2- اقدامات فیزیکی: شامل فعالیت‌های ایجاد سازه، خاک ورزی و تغییر در مقدار و ساختمان برف و یخ

3- اقدامات اجتماعی و اقتصادی: آموزش، جلب مشارکتهای مردمی، ارسال پـیام‌هــای هـشدار دهنده در مــواقع بـحرانی و سرمایه گذاری جهت بهره برداری.

بنابراین معلوم می‌گردد که مدیریت مناطق برفگیر نیاز به تخصص‌های گوناگون در زمینه‌های علمی، فنی و بینشی داشته و با توجه به شرایط سخت کوهستان و موقعیت‌ها‏ی بحرانی نیاز به انسان‌های قوی از نظر روحی و جسمی دارد (بیروتیان، 1383).

پدیده‌های اقلیمی و برنامه ریزی شهری و منطقه‌ای

فصل زمستان و معضلات آن:

در طی زمستان بارش برف و متعاقب آن یخ‌زدگی و لغزندگی خیابان‌ها و سایر فضاهای شهری از جلمه پیاده روها، میادین و غیره مشکلات عدیده‌ای را برای مردم و بخصوص افراد پیاده که قصد رفتن سرکار یا مقاصد دیگر را دارند بوجود می آورد، هر چند که سواره‌ها نیز از این مسأله مصون نیستند. صدمات ناشی از لغزندگی خیابان‌ها و پیاده روها یکی از مسائل جدی و عمده برای افراد پیاده رو است.

باید در مسائل برنامه ریزی شهری قبل از احداث فضاهای شهری در این موردنیز چاره اندیشی کرد، زیرا بعد از احداث فضا این امر هزینه بر بوده و بعضاً غیرممکن می‌گردد.

از آنجایی که انجام اصلاحات و بازسازی و بهینه سازی فضا هزینه بر است، هم بخش خصوصی و هم بخش دولتی از انجام آن طفره می روند و حاصل رها شدگی فضاها به نحو فجیعی است که همه روزه مردم با آن در تماس هستند و مسئولان به جز تأسف و عذر چیزی دیگر برای گفتن ندارند.

در اینجا بحث ما این نیست که چه کسی متولی امر فضاسازی‌های شهری باشد، بلکه بررسی وضع فعلی و چگونگی رفع این معضل؛ یعنی لغزندگی‌های سطوح مختلف شهری، آسیب دیدگی‌های فردی، تصادف و... سایر آثار مخرب پدیده برف و یخبندان در شهرها و یا روستاهاست، که غالباً دارای مشکلات مشترک هستند.

اصولاًدر فصل زمستان در مواقعی که بارش چند برف متناوب حجیم با وقفه‌ای یک یا چند روزه صورت پذیرد، در آن وضعیت برف‌های باریده شده قبلی ذوب شده و چنانچه وارونگی هوا نیز صورت پذیرد و هوای سرد پرفشار حاکم گردد، به تشدید یخبندان سطوح شهری کمک نموده و وضعیت ناهنجاری را در شهرها بوجود می آورد. بویژه اگر در شب این پرفشار یا هوای سرد حاکم گردد، سطوح برف زیرین ذوب شده در طی روز که روندی کند در آب شدن دارند دوباره یخ‌زد‏ه و تا صبح چنان منجمد می‌شود، که کار را برای پیاده و سواره مشکل می‌نماید و تا ساعاتی از روز که آفتاب برآید در تمام سطوح خیابان وکوچه این یخ‌زد‏گی ملاحظه می‌گردد. در این میان دو دسته‌اند که می‌توانند با این معضل برخورد نمایند، یکی خود مردم و دیگر اقدامات سازمان‌های مسئول از جمله شهرداری‌ها و دیگر ارگان‌هاست.

پدیده برف و یخبندان شهری

غالباً وقتی که از یخبندان بحث صورت می‌گیرد، بیشتر ذهن معطوف به یخبندان گیاهی و سرمازدگی آنها می‌گردد، اما در این مقاله ما به بررسی اثرات یخبندان بر فعالیت‌های انسانی می پردازیم که بعضاً خسارات مالی و بدنی و بعضاً جانی را بدنبال دارد و در مجموع محل زندگی انسان در شرایط حاد قرار می‌دهد.

عمدتاً یخبندان‌های رخداده در شهر یا هر جای دیگر از دو نوع هستند؛ یکی یخبندان تشعشعی و دیگر یخبندان انتقالی که در بحث یخبندان شهری بیشتر درطی زمستان‌ها با حاکمیت طولانی پر فشار بوقوع می‌پیوندد و معمولاً چنانچه با برف‌های سنگین بیش از 20 تا 50 سانتیمتر، الی یک متر یا بیشتر همراه شوند تبدیل به یک معضل جدی دررفت و آمدهای شهری، خدمات، اقتصاد و همة فعالیت‌های انسانی مربوطه می‌گردد. هر چند که برف و یخبندان‌های میلیمتری نیز مشکل زاست. در هر دو صورت؛ یعنی چه یخبندان تشعشعی و چه انتقالی،مهم سطح زمین و پدیده‌های قبلی بر جای مانده بر روی آنست؛ یعنی اگر قبلاً برف شدید باریده شده و هنوز آب نشده باشد، تشدید شرایط هوای سرد انتقالی یا تشعشعی شبانه موجب تشدید یخبندان شده و تا ظهور آفتاب و آب شدن در سطوح شهری که معمولاً تا ظهر یا ساعاتی قبل از آن این یخبندان حاکمیت دارد، این معضل شهری، بوجود خواهد آمد، که ما در اینجا عنوان «یخبندان شهری» را به آن اطلاق می کنیم. در شهرها از آنجایی که منابع گرمایی زیادی وجود دارد، بعد از بارش برف، ذوب ناقص آن صورت پذیرفته و سطوح شهری را پوشانده، برف آب شده ودوباره یخ می‌زند، اما چون روند آن کند است، بطورکامل ذوب نمی شود، و در هنگام شب، بخصوص صبحگاهان که هنگام تردد افراد و ماشین‌هاست، لغزندگی‌های خطرناکی را ایجاد می‌کند و قطر ضخیمی از یخ سطوح معابر را می‌پوشاند و موجب آسیب دیدگی شدید افراد می‌گردد.

پدیده‌های اقلیمی و برنامه ریزی شهری

اصولاً هر یک از فصول دارای خصوصیات اقلیمی ویژه ای است که بلایای طبیعی ویژه آن فصل را بوجود می‌آورد، بنابراین می‌توان در یک دسته بندی بر اساس نوع پدیده‌هایی که در فصول خاص رخ می‌دهند در برنامه‌ریزی‌ها به آن پرداخت. مسلماً یکی از پر بلا‌ترین فصول فصل زمستان است. هر چند که دامنه رخداد این بلایا از پاییز تا بهار بسته به نوع اقلیم و منطقه می‌تواند متغیر باشد، بطور نمونه زمستان شهرکرد در گذشته نه چندان دور از فصل پاییز آغاز می‌شد و اولین برف بر زمین می‌نشست. پدیده‌های اقلیمی زمستانه خسارات مالی و جانی زیادی به دنبال دارد که با انجام مدیریت مناسب می‌توان به مقابله موثر باآن پرداخت و از میزان وحجم آن بطور محسوسی کاست. «برف و بوران زمستانی در ژانویه سال 1985 در آمریکا 150 کشته و 800 میلیون دلار خسارات بدنبال داشته و همچنین در همین سال و ماه، در اروپا همزمان باعث 350 میلیون دلار خسارت گردید (رحیمی، 1383).

 بلایای طبیعی فصل زمستان و سرما را می توان بشرح ذیل بیان داشت:

1-سیلاب؛ 2- سرمازدگی گیاهان؛ 3- طوفان؛ 4-تگرگ؛ 5-رعد و برق؛ 6-معضلات انسانی فصل سرما، شامل آسیب‌دیدگی‌های فردی یخبندان (سر خوردن) و شکستگی اعضا، بیماری‌های فصل سرما (آنفولانزا، سرما زدگی و 000)؛ 7- یخبندان شهری؛ 8- بوران و کولاک برف؛ 9- مه آلودگی و عوارض جنبی آن؛ 10- بهمن؛ 11- تورنادوگرد باد؛ 12-موج سرما و... .

آثار جنبی ناشی از این دست بلایا در فعالیت‌های انسانی را می‌ توان به صورت ذیل دسته بندی نمود:

-مشکلات حمل و نقل شهری؛

-عدم امکان تهیه سوخت برای مناطق تحت بلا؛

-عدم امکان تهیه دارو برای مناطق تحت بلا؛

-آسیب دیدگی تأسیسات شهری شامل گاز، برق، تلفن، آب و...؛

-شیوع بیماریهای زمستانه و اپیدمی‌های سخت؛

-افزایش تصادفات رانندگی؛

-آسیب دیدگی‌های تأسیسات و ساختمان‌ها؛

- مشکلات رفاهی و خدماتی همچون آذوقه رسانی، خدمات بهداشتی ودارویی؛

- رکود در فعالیت‌های اقتصادی شهری؛

-تخریب منازل نقاط مسکونی.

و سایر معضلاتی که می طلبد برای هر کدام در مواقع ضرورت برنامه ریزی ویژه ای را پی ریزی کرد که در اینجا بحث ما صرفاً پیرامون مبحث برف و یخبندان است که بسیاری از معضلات فوق را نیز در بر می‌گیرد.

یخنبندان کوچه‌ها و معابر و خیابان‌ها و پیاده روها:

معمولاً وقتی که بارش به بیش از مقدار معینی برسد از آنجایی که غالباً بعد از حاکمیت یک سیستم پرفشار یا به عبارتی هوای سرد و ساکن حاکم می‌گردد. برف باریده شده در اثر پدیده طبیعی پرفشار یا هوای سرد و آرام یخ‌زد‏ه و در هنگام صبح ایجاد مشکلاتی در تردد افراد و خودروها می نماید. در پیاده روها با فشرده شدن در اثر تردد افراد، سفتی ویا چگالی یخ‌زد‏گی بیشتر شده و لغزندگی آن به شکل خطرناکتری می گردد. از طرفی، تخلیه برف‌های روی پشت بام‌های به سطح کوچه‌ها و معابر و پیاده‌روها بر تشدید این امر می‌افزاید و تا مدت‌ها‏ تردد شهری مختل می گردد. در اینجا باید اشاره کرد که اقداماتی که توسط شهرداری‌ها برای برفروبی انجام می دهند بعضاً خود مشکل‌زا می گردد. به طور نمونه روفتن برف‌ها توسط لودر، باعث می گردد که از طرفی برف‌های کوچه‌ها به درب منازل منتقل شده و نه تنها تردد افراد و بلکه خودروهای شخصی با مشکل مواجه می‌شود و خود ساکنان منازل باید دوباره برف روبیده شده را از درب منازل خود به میان کوچه‌ها بریزند. شاید تنها راه موجود هدایت برف و یا حمل آن به سمت خارج از حومه شهر باشد. از طرفی پخش برف به کناره‌های خیابان‌ها و پیاده روها برای افراد پیاده مشکلات بسیاری را بوجود می‌آورد و در روزهای آتی تا مدت‌ها‏ در اثر لغزندگی برف‌های منتقل شده به کناره‌های خیابان، و پیاده روها و معابر امکان تردد را ندارند.

آنچه که موجب تداوم یخبندان می‌گردد، استقرار طولانی مدت یک پرفشارویا هوای سرد در منطقه و پائین ماندن دمای هوای شهر درزیر صفر است. لذا تداوم این شرایط تداوم یخبندان و تداوم معضلات شهری را موجب می‌گردد. بنابراین اقدام عاجل و سریع در برطرف نمودن برف قبل از تبدیل به یخ از جمله کارهای اساسی است. لذا شهرداری‌ها باید ساز و کار مناسب برای محو و جابجایی برف در سطح شهر پیدا نمایند و اگر دارای تجهیزات کافی و لازم نیستند حداقل از سازمان‌ها و ارگان‌های دیگر این تجهیزات رادر دوره ای کوتاه به امانت گیرند.

پیاده روها: در وضعیت پیاده رو‌ها در هنگام بارش برف، کلاً مسدود شده و اغلب مانع تردد عابرین می گردد. این پیاده روها در هنگام برف و یخبندان شهری بعد از مدتی چنان یخ‌زد‏ه شده که تا مدت‌ها‏ و روزها و شاید ماه‌ها امکان تردد عابرین را سلب می کند و لذا پیاده روها مجبور به ورود به فضای سواره رو شده و احتمال خطر تصادف را افزایش می دهد. «تاکنون به تأثیر آب و هوا در پیاده روها کمتر اشاره شده است گاهی بر اثر بارش سنگین، جوی‌ها طغیان می‌نمایند و پیاده روها را کاملا غرق در آب می کنند (خالدی، 1374). در شهر کرد در هنگام بارش برف ویخبندان چنان معضلی در رفت وآمد عابرین از پیاده روها بوجود می آید که اکثراً عابران به خیابان‌ها پناه می‌برند که این مسأله احتمال خطر تصادف و تراکم ترافیک را افزایش می‌دهد. معمولاً برف ویخ تا مدت‌ها‏، هفته‌ها و شاید ماهها در پیاده رو‌ها باقی می‌ماند. پاکسازی پیاده روها به مدت‌ها‏ زمان ونیروی انسانی بالا ونیز صرف هزینه‌های بسیارنیاز دارد. لذا بنظر می رسد طراحی اولیه صحیح پیاده روها عاقلانه‌تر است. شاید به جرات بتوان گفت در شهرکرد تا 90 درصد از پیاده روها در زمان بارش برف غیر قابل تردد می‌گردند.

تصویرشماره: 1- پیاده رو وپل عابرپیاده در یکی از خیابان‌های شهرکرد سال 1383

 کوچه‌ها و معابر: اصولاً طراحی اقلیمی کوچه نیازمند یک مطالعه دقیق علمی است تا با توجه به حداکثر وقوع یک پدیده مانند برف و یخ از قبل پیش بینی لازم و مطالعات لازم صورت پذیرفته و محل هدایت و کنترل توده‌های برف و یخ و آب از قبل لحاظ شده باشد. بنابراین فی البداهه بعد از وقوع یک یخبندان شدید در سطوح زمین شهری اعم از کوچه و خیابان نمی توان راهکاری ارائه داد تا تمام معضلات برطرف گردد و اکثراً همه توجه‌ها به سمت شهرداری‌ها جلب می‌شود و آنان با امکانات محدود، جوابگوی نیاز همه سطوح شهری اعم از خیابان و کوچه‌ها و فضاهای دیگر نیست. وجود بیش از50 سانتیمتر برف در کوچه‌ها بعلاوه برف‌های پارو شده از پشت بام‌ها به کوچه‌ها درمواردی ارتفاع برف را به دومتر می رساند، که در زمستان سال 1383 شهرکرد، بیشتر کوچه‌ها تا مدت‌ها‏ عملا ً غیر قابل تردد بودند.

در شهرکرد به‌علت حاکمیت طولانی مدت هوای سرد یا پرفشار و تناوب بارش برف و پشت سرآن حاکمیت هوای صاف سرد موجب تشدید یخ‌زد‏گی معابر و از جمله پیاده روها و کوچه‌ها می گردد، به نحوی که اغلب مردم به‌علت وجود توده‌های برف حاصل از برف باریده شده و نیز برف خالی شده از بام‌های مغازه‌ها، خانه‌ها، پیاده روها، کوچه، خیابان و معابرکلاً مسدود وعابران مجبور به عبور از محورخیابان می‌گردند، که این مسأله هم خطرآفرین و هم آزار دهنده است، زیرا هم باعث پاشیدن آب به آنان می گردد و هم خطرات انسانی را به دنبال دارد. این شکل از آشفتگی که در خیابان‌ها دیده می‌شود، زندگی شهری را مختل می‌کند. هنگامی که در یک ناحیه مسکونی برف می بارد، اغلب پیاده روها هم، کاملا لغزنده می‌شوند، مگر اینکه برف را به سرعت به جای دیگری انتقال دهند ویا برطرف کنند. موقعی که با افزایش دما، برف‌ها آب می‌شوند، گاهی خیابان‌ها و پیاده روها مملو از گل وآب می گردند که علت اصلی آن ساخت و نگهداری و طراحی نامناسب آن است. طراحی پیاده روهایی با نوار زیر زمینی گرم کننده برف می‌تواند برای آب کردن برف مفید باشد، این لوله‌ها می‌تواند لوله‌های آب گرم باشد، که در پیاده روها از طریق حرارت مرکزی کشیده شده باشد، خود مغازه‌هارا نیز تسقیه و آبرسانی کند.

تصویر شماره :2- وضعیت کوچه‌ها در هنگام یخبندان وبرف زمستان سال 1383

حاکمیت مه توام با یخبندان:

در شهرها چنانچه یخ‌زد‏گی سطوح شهری و خیابان‌ها با بروز مه توام گردد، خطرات مضاعفی را برای افراد بوجود می آ‌ورد. بطور معمول مه تبریدی در شهرها و جاده‌ها حاکم می‌شود. مه تبریدی معمولاً در کف دره‌ها و سطح جاده تشکیل می شود. علت تشکیل آن به روی جاده‌ها، صاف و صیقلی بودن سطح آنهاست، که باعث زیاد شدن آلبدو وکم شدن دما می‌شود، در نتیجه جاده آسفالته هنگام شب سردتر از محیط اطراف خود است و اگر هوای گرم و مرطوبی وارد این منطقه شود به روی جاده ایجاد مه می کند (حجازی زاده، 1381).

اقدامات مه شکنی از جمله مواردی است که می‌تواند به برطرف شدن مه کمک نماید، اما غالباً هزینه مه زدایی سنگین بوده و برای فرودگاه‌ها و جاهای حساس بکار گرفته می‌شود. از آنجایی که با بالا آمدن آفتاب معمولاً مه برطرف می گردد، تأخیر در شروع کار می‌تواند به کاهش تصادفات کمک نماید و از بروز حوادث جلوگیری کند. در واقع توقف فعالیت‌ها تا زمان برطرف شدن پدیده از جمله راهکارهاست. در شهرکرد تعداد رخدادگی مه آلودگی بالاست که همراه یخ‌زد‏گی‌های طولانی مدت می تواند بسیار خطرناک باشد. تصادفات و چپ شدگی از جمله آن موارد است. بویژه در خیابان‌های سطح شهراین مسأله وضعیت خطرناکی را برای عابرین پیاده بوجود می آورد، زیرا مه غلیظی در صبحگاهان معمولاً حاکم می گردد. صبحگاهان که هنگام رفتن افراد به سر کار است از همه مواقع خطر بیشتری شهروندان و وسایل نقلیه را تهدید می کند. تاخیر در ساعات کار یک ساعته می‌تواند باعث تاخیر در اثر مه شده و تا انهدام مه توسط آفتاب کمی از آثار آنرا کاهش دهد.

معضلات انسانی فردی ناشی از برف و یخبندان

آسیب دیدگی‌ها و تلفات فردی در اثر تصادفات و حوادث

الزاماً خطرات جانی یخبندان و برف، نیست که موجب اختلالات شهری می‌گردد و خسارات مالی، اقتصادی ناشی از یخبندان و نیز اختلال‌های خدماتی و آسیب‌های فراوان شهری حتی اثرات روانی و اختلالات کاری در فعالیت‌ها معضلات بسیاری را بوجود می‌آورد. هر چند که پدیده‌های جنبی برف، مانند کولاک و بوران نیز از تبعات برف و یخبندان است، اما تمرکز مقاله در اینجا بر آثار انسانی واجتماعی درروند فعالیت‌های وی است. سالانه تعداد زیادی از افراد در اثر بروز تصادفات و حوادث ناشی از یخ‌زد‏گی راهی بیمارستان‌ها شده و بعضاً تلفات جانی نیز داشته است. یکی از مشکلات شهرهای سردسیر همچون شهرکرد، لغزش‌های افراد در اثر یخ‌زد‏گی سطح معابر است، که باید بطور جدی فکری برای آن کرد. شاید یکی از عوامل مهم بروز حوادث بویژه در مورد کودکان و نوجوانان و نیز افراد سالخورده عدم توجیه و آگاهی از نحوه رفتار و مراقبت از خود در هنگام روزهای برفی و یخبندان است. نحوه پوشش و نیز نحوه کنترل واستفاده از وسایل زمستانی وپوشاک لازم مانندکفش و کلاه و شال، از جمله مواردی است که به شکل موثری می‌تواند در جلوگیری از بروز حوادث کمک نماید. غالب افراد صدمه دیده افرادی هستند که آمادگی مواجهه با زمین خوردن را نداشته اند، بطور مثال دستان آنان در جیبهای لباسشان بوده است و این خطرناک ترین حالت ممکن است، زیرا در این حالت امکان دفاع و مقابله با زمین خوردگی را نداشته و باعث بروزحادثه شکستگی دست و پا و سر می‌گردد. حتی در یک مورد شنیده شد، در شهرکرد فردی که دستش در جیبش بود در اثر ضربه مغزی درحادثه لغزش در اثر یخبندان فوت نمود. «بر اساس آمار روزهای برفی تهران از 900 مراجعه کننده به بیمارستان 70 درصد به خاطر سرخوردن روی برف‌ها مصدوم شده اند، دیگر بیمارستان‌های تهران از جمله شهدای هفت تیر، اختر، شفا یحیائیان، نیز در چند روز گذشته 220مراجعه کننده مصدوم سرخورده داشته‌اند (جام جم، 25بهمن 83).

راه‌های پزشکی و بهداشتی مقابله با سرما: یکی ازچیزهایی که می تواند به گرم شدن نسبی افراد و در نتیجه تمرکز بهتر در هنگام مواجهه با هوای سرد بیرون کمک نماید استفاده از کرم‌های ضد سرما و چرب کننده است، زیرا این کرم‌ها به پوشش سطح پوست کمک نموده و لایه ای از چربی محافظ پوست دست و صورت در مقابل سرما می‌سازد.

حفظ سلامت کودکان، خردسالان و سالمندان در روزهای برفی: باید حتی المقدور در روزهای یخبندان از آ‌مد و شد کودکان و نوجوانان مانند روزهای آلودگی جلوگیری کرد. زیرا به‌علت یخبندان شدید خطر افتادن و شکستگی اعضا در نوجوانان به‌علت نازکی و در پیران به‌علت پوکی استخوان محسوستراست بویژه اینکه هر دو گروه سنی نکات ایمنی را نمی توانند به طور کامل رعایت کنند، نوجوانان به علت بی تجربگی و پیران به واسطه کهولت و کندی عکس العمل در حین لغزندگی. خطرناکترین حالت آسیب پذیری افراد چه برای بزرگسالان و چه برای نوجوانان یا پیران، در جیب بودن دست‌هاست که امکان عکس العمل فوری در مقابل لغزندگی را سلب و انسان را در معرض صدمات جدی و حتی فوت قرار می‌دهد.

پوشیدن دستکش‌های چرمی و گرم نیزاز ضروریات است، این مسأله بویژه برای نوجوانان و خردسالان که قدرت تشخیص و عکس العمل کمتری دارند برای روزهای یخبندان توصیه می‌گردد. استفاده از کرم‌های محافظ پوست از سرما نیز می تواند لایه محافظی ایجاد نموده و مانع از بردن ناخودآگاه دستها به جیب گردد.

تصویر شماره: 3- قرار گرفتن دست‌ها در جیب امکان آسیب رسیدن در هنگام لغزندگی را افزایش می‌دهد