تحلیل و طبقه بندی سطوح توسعه یافتگی نواحی روستایی شهرستان‌های استان ایلام

مقدمه

روستا کهن ترین شکل سکونتگاههای بشری و روستانشینی یکی از قدیمی ترین شیوه‌های زندگی اجتماعی بشر است. توجه به روستا و روستانشینی در جهان از اهمیت بالایی برخوردار است. زیرا این نوع از سکونتگاههای بشری به عنوان اجتماعات پایه، نقش اساسی در شکل گیری و شکوفایی جوامع و تمدنها داشته‌اند. (جمعه پور، 1384: 1) از طرف دیگر؛ بیشتر از نیمی از جمعیت جهان و بیشتر از 70 درصد فقرای جهان در نواحی روستایی بسر می‌برند (UNESCO,2002: 11).

روستانشینی در ایران شکل ویژه‌ای از استقرار و معیشت انسان و جلوه بارزی از حیات اقتصادی و اجتماعی است که با نظامی کم و بیش پایدار در طی قرون متمادی دوام یافته است. (رضوانی،1383، الف: مقدمه). این شیوه زیست در ایران از جایگاه و اهمیت بسیاری برخوردار است. زیرا علیرغم کاهش جمعیت روستایی در طی دهه‌ها و قرون گذشته، طبق نتایج سرشماری سال 1385، هنوز بیش از 30 درصد جمعیت کشور در روستاها زندگی می کنند. (مرکز آمار ایران، 1385) علاوه بر این بخش عظیمی از مواد غذایی، مواد اولیه صنایع و بخشی از صنایع دستی کشور در نواحی روستایی تولید می شود. همچنین روستاها نقش چشمگیری در شاخص‌های تولید ناخالص داخلی، صادرات غیرنفتی، اشتغال و ... دارند. (رضوانی،1383،الف: 5).

روستاهای استان ایلام نیز از نظر مطالعه از جایگاه ویژه ای برخوردارند که در ادامه به تعدادی از مهمترین دلایل بااهمیت بودن نقاط روستایی در این استان اشاره می‌گردد:

1- از مجموع 545787 نفری جمعیت استان در سال 1385، 210703 نفر (6/38%) روستانشین هستند.

2- براساس سرشماری سال 1385، بخش کشاورزی معادل 3/72 درصد از اشتغال استان را به خود اختصاص داده است که بیشتر شاغلان این بخش در روستاها زندگی می کنند. (مرکز آمار ایران،1385).

3- اکثر عرصه‌های طبیعی استان در اختیار روستائیان است.

4- بخش عظیمی از مواریث و سنن فرهنگی استان در نقاط روستایی قرار دارند.

5- باتوجه به اینکه استان ایلام از جمله استانهای مرزنشین کشور است، روستاهای این استان از لحاظ امنیتی حائز اهمیت هستند. (منصوری و همکاران، 1384: 20).

6- طبق نتایج سرشماری سال 1385، میانگین سنی افراد ساکن در نقاط روستایی استان 95/26 سال است که نشان دهنده بالا بودن پتانسیل نیروی کار در این نقاط است.

اما نواحی روستایی این استان با مشکلاتی مواجه می باشند که بر روی توسعه آن تأثیرات منفی زیادی گذاشته اند. از مهمترین این مشکلات می توان به موارد زیر اشاره نمود:

1. میانگین هزینه و درآمد خانوارهای ساکن در نقاط روستایی استان ایلام نشان می دهد که این خانوارها با کسری هزینه مواجه می باشند و میزان هزینه آنها از درآمدشان بیشتر است. (استانداری ایلام: 1388).

2. براساس نتایج سرشماری عمومی سال 1385، 6/31 درصد جمعیت روستایی استان بی سواد هستند. همچنین براساس سرشماری عمومی کشاورزی سال1382،69/50 درصد بهره برداران کشاورزی ساکن در روستاها بی سوادند و از طرف دیگر تنها 32/3 درصد بهره برداران ساکن در روستا، دارای مدرک تحصیلی بالاتر از دیپلم هستند.

3. براساس سرشماری کشاورزی سال 1382، 51/24 درصد بهره برداران کشاورزی ساکن در روستاها فاقد زمین کشاورزی هستند.

4. براساس نتایج سالنامه آماری سال 1388، 61/27 درصد روستاهای استان خالی از سکنه شده‌اند.

5. براساس نتایج سالنامه فوق، 26/28 درصد جمعیت 10 ساله و بیشتر فعال اقتصادی روستایی در استان بیکار  هستند.

6. همچنین براساس نتایج سالنامه فوق الذکر، 82/38 درصد راههای روستایی استان غیر آسفالته هستند.

7. طبق نتایج سرشماری سال 1385، بعد خانوار روستایی در استان 17/5 نفر است .

با توجه به توضیحات فوق می توان ابراز نمود که برطرف نمودن یا کم رنگ کردن مشکلات فوق‌الذکر نواحی روستایی استان آثاری از جمله؛ رونق بخش کشاورزی، استفاده بهینه از پتانسیل‌های نواحی روستایی، تثبیت جمعیت در نواحی روستایی و نهایتاً توسعه روستایی استان را به دنبال دارد.

لذا در این مقاله با استفاده از 38 متغیّر در قالب شاخص‌های اقتصادی (از جمله؛ راندمان تولید گندم (تن/هکتار)، نسبت بهره برداران کشاورزی دارای زمین، نسبت جمعیت فعال روستایی، متوسط تعداد گوسفند و بره بهره برداران و ...)، فرهنگی- آموزشی (از جمله؛ نسبت کل جمعیت 6ساله و بیشتر باسواد روستایی، نسبت دانشجویان مقطع لیسانس و بالاتر روستایی، نسبت باسوادان روستایی دارای تحصیلات عالی، نسبت خانوارهای روستایی دارای رایانه و ...)، زیربنایی (از جمله؛ نسبت روستاهای مسکونی دارای برق، نسبت راههای روستایی آسفالته، نسبت روستاهای مسکونی دارای دفتر پست، نسبت خانوارهای روستایی برخوردار از برق و ...) و بهداشتی- درمانی(از جمله؛ متوسط تعداد روستاهای تحت پوشش یک خانه بهداشت، نسبت خانوارهای روستایی برخوردار از آب لوله کشی، نسبت روستاهای مسکونی دارای مرکز بهداشتی-درمانی و ...) و با استفاده از مدل موریس سعی می گردد وضعیت نواحی روستایی شهرستان‌های استان ایلام از نظر شاخص‌های توسعه مورد بررسی قرار گیرد و شهرستان‌ها از نظر سطح توسعه یافتگی طبقه بندی گردند. همچنین با بهره گیری از ضریب اختلاف به تعیین میزان پراکندگی شاخص‌ها در شهرستان‌ها و با استفاده از دامنه نوسانات، به تعیین نوسان ضریب توسعه یافتگی شهرستان‌ها از نظر شاخص‌های مورد مطالعه مبادرت شده است. در نهایت با استفاده از نرم افزار Arc-Gis، نتایج سطح بندی شهرستان‌ها از نظر شاخص‌های توسعه در قالب نقشه ارائه گردیده است.

هدف و فرضیه تحقیق:

با توجه به جایگاه حائز اهمیت نواحی روستایی در استان ایلام، مقاله حاضر با هدف تعیین میزان توسعه یافتگی شهرستان‌های استان از نظر شاخص‌های توسعه و تعیین جایگاه توسعه یافتگی هر شهرستان به نسبت سایر شهرستانها به منظور آگاهی از وضعیت آنها و یاری رساندن به مسئولان و برنامه ریزان در تخصیص امکانات و خدمات روستایی تدوین گردیده است. جهت دستیابی به این هدف، دو فرضیه زیر مورد بررسی قرار می گیرد:

1- به نظر می رسد شهرستان ایلام با توجه به اینکه در مرکز استان قرار دارد، از نظر مجموع شاخص‌های توسعه در وضعیت مناسبتری نسبت به سایر شهرستان‌ها قرار دارد.

2- به نظر می رسد شهرستان‌های استان ایلام از نظر شاخص‌های توسعه در ابعاد مختلف عموماً در وضعیت نیمه برخوردار قرار دارند.

مبانی نظری

توسعه پدیده جدیدی نیست. بلکه با انسان زاده می شود و همراه با تکامل زندگی اجتماعی انسان رشد کرده و هرگز از آن جدا نبوده است. (ضرابی و تبریزی،1390: 64) از دیدگاه طبیعی سابقه توسعه همزمان با تحولات زمین شناسی است و از منظر اجتماعی برابر با ظهور جوامع بشری اولیه می باشد. (مطیعی لنگرودی،1384: 58) اما توسعه به عنوان یک موضوع علمی و مسأله اجرائی، تقریباً بعد از جنگ جهانی دوم مطرح شد. از آن زمان تاکنون با توجه به تنوع مفاهیم و دیدگاهها در زمینه توسعه، نظریه‌ها و الگوهای متعددی درباره توسعه و توسعه نیافتگی مطرح شده و در هر دوره ای یک یا چند الگو به عنوان الگوهای مسلط عمل کرده است. (رضوانی،1383،الف: 83). از جمله الگوهایی که در زمینه توسعه روستایی مورد استفاده قرار گرفته‌اند؛ اصلاحات ارضی، انقلاب سبز، صنعتی سازی، تأمین نیازهای اساسی، مشارکت، راهبرد مراکز رشد، کشاورزی ارگانیک و ... را می توان برشمرد که در قالب رویکردهای اقتصادی، اجتماعی و کالبدی- فضایی به منظور دستیابی به توسعه به طور اعم و توسعه روستایی به طور اخص به کار برده شده اند. اما ارزیابی‌های صورت گرفته در خصوص نتایج حاصل از این الگوها و راهبردها نشان داده است که بی توجهی به تمامی جنبه‌ها و ابعاد توسعه در برنامه ریزی‌ها، منجر به ناکامی برنامه‌ها شده است. لذا صاحبنظران و اندیشمندان توسعه تلاش نمودند تا رویکردی را جایگزین رویکردهای قبلی توسعه کنند که به بهترین نحو ممکن بتواند توسعه روستایی را محقق نماید. نتیجه تلاش‌های اندیشمندان به طراحی رویکرد جامع منجر شد که راهبردهای توسعه همه جانبه روستایی و توسعه پایدار را در خود جای داده است. (برگرفته از صیدایی، 1387 و رضوانی،1383، الف).

توسعه همه جانبه روستایی: این دیدگاه با ناکامی‌های به وقوع پیوسته در نتایج طرح‌های مختلف روستایی و کوله باری از تجارب دهه‌های گذشته و به ویژه با ابداع و عمومیت یابی نظریه سیستم‌ها در اواخر دهه 1960، در صحنه اندیشه مسائل توسعه روستایی دهه 1970 مطرح گردیده است. (شیرازیان،1375: 23) این راهبرد به نوعی از سال 1971 به بعد که فائو سمپوزیومی در مورد نهاده‌های کشاورزی برای توسعه همه جانبه روستایی برگزار کرد، مطرح و در اوایل دهه 1980 به راهبردی برای توسعه روستایی مبدل شد. این راهبرد می کوشد تا فعالیت‌های مرتبط با هم را یکپارچه کند تا یکدیگر را تکمیل کنند. در این راهبرد برای دستیابی به هدف، هماهنگی بیشتر در مراحل برنامه ریزی و اجرای طرحهای توسعه مورد تأکید است. (رضوانی،1383، الف: 121).

اندیشه توسعه همه جانبه روستایی بر این اصل استوار است که سکونتگاههای روستایی همچون تمامی پدیده‌ها و واحدهای مکانی- فضایی در واقع نظام‌هایی هستند که اجزای آن با یکدیگر در کنش متقابل است و هرگونه تغییری در یک جزء به سایر اجزا منتقل می‌شود، بنابراین اجزای گوناگون آن باید آنچنان هماهنگ عمل کنند که اگر جزئی از نظام بدون هماهنگی دیگر اجزاء فعال شود، عملکرد نظام را در کل نامطلوب نسازد. به این ترتیب توسعه همه جانبه روستایی بر هماهنگ سازی تمامی جنبه‌ها و اجزای زندگی و فعالیت‌ها و بهره گیری از منابع انسانی و محیطی تأکید دارد و رویکردی نظام مند به شمار می رود و ناکامی رویکردهای بخشی را ندارد. (مطیعی لنگرودی و شمسایی،1388: 35).

توسعه پایدار روستایی: از دهه 1970 همگام با نقد و چالش‌های نظری و روشی علیه مکتب نوسازی از سوی مکاتب وابستگی، تضاد، پست مدرنیسم و نهایتاً فمینیسم و ساختارگرایان اجتماعی، زمینه برای مطرح شدن حوزه توسعه روستایی فراهم شد. به علاوه یکی دیگر از عوامل طرح گسترده توسعه پایدار روستایی و رها شدن مباحث توسعه روستایی متعارف، امتداد تاریخی آن با مباحث عمومی محیط گرایی و توسعه پایدار بود. این دو حوزه نظری بلافاصله به دلیل اشتراکات فراوان مفهومی با هم درآمیختند و پارادایمی بنام توسعه پایدار روستایی را تشکیل دادند. (ازکیا و ایمانی،1387: 18).

توسعه پایدار روستایی درصدد آن است که اهمیت محیط زیست روستایی را در برنامه ریزی‌های روستایی ارتقاء ببخشد و به پایداری محیط زیست روستا می اندیشد. علاوه بر آن هدف توسعه پایدار روستایی، بهبود و ارتقای کمی و کیفی سطح زندگی جامعه روستایی است. (قدیری معصوم و همکاران،1389: 66).

جایگاه توسعه روستایی در برنامه‌های عمرانی کشور:

ارزیابی نتایج برنامه‌های عمرانی کشوردر قبل از انقلاب نشان می دهد که هرچند توجهاتی به نقاط روستایی صورت گرفته است، اما با توجه به دیدگاه حاکم بر نظام برنامه ریزی کشور که مبتنی بر رشد اقتصادی، اولویت بخش صنعت بر بخش کشاورزی و اولویت دادن به نقاط شهری بوده و همچنین اتکاء اقتصاد کشور بر درآمدهای نفتی، آثار مثبت چندانی در نواحی روستایی کشور نداشته اند، در این برنامه‌ها علی رغم سکونت بیشتر جمعیت کشور در روستاها، همواره اعتبارات اختصاص یافته به نواحی روستایی کمتر از نواحی شهری بوده و اعتبارات تخصیصی به نواحی روستایی بجای هزینه در جهت تقویت بنیانهای تولیدی، صرف توسعه امکانات رفاهی شده است.

در بعد انقلاب، طی سالهای 1357تا 1368 به دلایلی از جمله وقوع جنگ تحمیلی، تحریم کشور و همچنین فراهم نبودن شرایط برای برنامه ریزی عمرانی، برنامه مدونی برای توسعه کشور تهیه نشد اما اقداماتی توسط دستگاههای متولی از جمله جهادسازندگی و بنیاد مسکن در نواحی روستایی انجام گردید تا اینکه در سال 1368 اولین برنامه توسعه کشور تهیه گردید و به مرحله اجرا درآمد. از آن سال تا کنون 4 برنامه در کشور تهیه و اجرا شده است که در این برنامه‌ها بر توسعه بخش کشاورزی، گرایش به کشاورزی نوین و تجارتی و ساماندهی فضا و سکونتگاههای روستایی تأکید شده است.(برگرفته از صیدایی،1387؛ رضوانی،1383، الف و جمعه پور،1384). در حال حاضر نیز برنامه پنجم توسعه (1394-1390) با دارا بودن یک فصل مستقل بنام توسعه روستایی در حال اجراست.

سوابق تحقیق:

طبق بررسی‌های صورت گرفته، در ارتباط با تعیین سطوح توسعه یافتگی نواحی روستایی براساس شاخص‌های توسعه، در کشور پژوهش‌های متعددی انجام گرفته است که در ادامه به تعدادی از آنها اشاره می گردد:

ضرابی و تبریزی در "تعیین سطح توسعه یافتگی شهرستان‌های استان مازندران- رویکرد تحلیل عاملی" به این نتیجه رسیده اند که میزان توسعه در سطح شهرستانهای استان متعادل نبوده که این عدم تعادل به دلیل تفاوت بارز در توزیع شاخص‌های مختلف اقتصادی، فرهنگی، بهداشتی، خدماتی و ... بوده است. (ضرابی و تبریزی،1390: 63).

دکتر رضوانی در "سنجش و تحلیل سطوح توسعه یافتگی نواحی روستایی در شهرستان سنندج" با استفاده از مدل‌های تاکسونومی و موریس به این نتیجه رسیده است که تفاوت‌ها و نابرابری‌های زیادی در سطح توسعه یافتگی در دهستان‌های شهرستان مورد مطالعه وجود دارد. همچنین وضعیت دهستان‌های مورد مطالعه در زمینه اقتصادی بسیار نامناسبتر از سایر زمینه‌ها بوده است. (رضوانی، 1383،ب: 149).

بدری و همکاران در تعیین سطوح توسعه یافتگی نواحی روستایی شهرستان کامیاران که با استفاده از مدل موریس انجام گرفته است به این نتیجه رسیده اند که ضریب توسعه یافتگی بین دهستان‌های شهرستان کامیاران متفاوت بوده و دارای اختلاف و نابرابری می باشند. به طوری که از مجموع هفت دهستان این شهرستان، یک دهستان در سطح توسعه یافته، پنج دهستان در حال توسعه و یک دهستان نیز در سطح توسعه نیافته قرار دارند. (بدری و همکاران، 1385: 117).

قائدرحمتی و همکاران در "تحلیلی بر درجه توسعه یافتگی شهرستان‌های استان سیستان و بلوچستان" به این نتیجه رسیده اند که امکانات و خدمات به شکل هماهنگ در بین شهرستان‌های استان توزیع نشده اند (قائدرحمتی و همکاران، 1389).

معرفی استان ایلام

استان ایلام با 19086 کیلومتر مربع حدود 4/1 درصد مساحت کل کشور را به خود اختصاص داده است. این استان از جنوب با استان خوزستان و کشور عراق، از شرق با استان لرستان، از شمال با استان کرمانشاه و از غرب با کشور عراق همجوار است. (منصوری و همکاران، 1384: 2).

براساس نتایج آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن مرکز آمار ایران در سال 1385، این استان دارای 7 شهرستان، 19 بخش، 19 شهر و 39 دهستان می باشد. همچنین براساس نتایج سرشماری مذکور، جمعیت استان 545787 نفر بوده است که از این تعداد 69/60 درصد در نقاط شهری و 31/39 درصد در نقاط روستایی سکونت دارند. بر اساس این سرشماری، جمعیت این استان 8/0 درصد از جمعیت کل کشور را داراست. از کل جمعیت استان ایلام، تعداد 278566 نفر (04/51درصد) مرد و تعداد 267221 نفر (96/48 درصد) زن هستند که در نتیجه نسبت جنسی برابر 104 به دست می آید. (مرکز آمار ایران، 1385).

جدول 1: تقسیمات سیاسی استان ایلام آبان 1385

منبع: سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385

نقشه1: تقسیمات سیاسی استان ایلام- سال 1385

براساس نتایج سرشماری کشاورزی سال 1382، اراضی کشاورزی استان 323 هزار هکتار است. این اراضی توسط 48 هزار بهره بردار کشاورزی با زمین در فعالیت‌های زراعت و باغداری مورد استفاده قرار می گیرد. از مجموع این اراضی 73/89 درصد در محدوده نقاط روستایی و بقیه در محدوده شهرها قرار دارند. متوسط مساحت اراضی هر بهره برداری با زمین در نقاط روستایی 8/6 هکتار و در نقاط شهری 4/6 هکتار است (مرکز آمار ایران، 1384: 21).

روش شناسی

باتوجه به موضوع و اهداف موردنظر در این پژوهش، ترکیبی از روش‌های تحقیق توصیفی، اسنادی و تحلیلی استفاده شده است. براین مبنا با استفاده از روش اسنادی و مطالعه کتب و اسناد مرتبط، به بررسی مبانی نظری مرتبط با موضوع پرداخته شده و سپس به منظور رتبه بندی و تعیین سطوح توسعه یافتگی نواحی روستایی شهرستان‌های استان ایلام از نظر شاخص‌های توسعه، با استفاده از نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385و همچنین نتایج سالنامه آماری1388، 38 متغیر در قالب شاخص‌های اقتصادی، فرهنگی- آموزشی، زیربنایی و بهداشتی- درمانی جمع آوری شده است. (جدول 2). سپس برای تجزیه و تحلیل داده‌ها، رتبه بندی و تعیین سطوح توسعه یافتگی شهرستان‌ها از مدل موریس و از روش ضریب اختلاف (C.V) به منظور تعیین توزیع نامتعادل شاخص‌ها در بین شهرستان‌ها استفاده شده است. بعد از رتبه بندی و تعیین سطوح توسعه یافتگی، با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (نرم افزار Arc-GIS)، نقشه‌های مورد نیاز برای تحلیل این سطوح در شهرستان‌های استان تهیه گردیده است.

معرفی مدل موریس

برنامه عمران سازمان ملل، مدل موریس را برای درجه بندی نواحی از لحاظ توسعه یافتگی (کالبدی- انسانی) به کار برده است. این مدل، یکی از روش‌های مؤثر در زمینه ترکیب منطقی شاخص‌های سنجش توسعه یافتگی نواحی است.(حسین زاده دلیر، 1380: 153)

در این مدل، شاخص ناموزون موریس از طریق فرمول محاسبه می شود. در این فرمولشاخص ناموزون برای متغیرi ام‌ها در واحد j ام، متغیر iام در واحد j ام، حداقل مقدار متغیر iام و حداکثر مقدار متغیر iام است. (رضوانی، 1383،ب: 4-153).

نکته مهم در این روش این است که شاخص‌های بکار گرفته شده باید همسو یا هم جهت باشند. (بدری و دیگران، 1385: 21) و اگر چنانچه یک یا تعدادی از شاخص‌ها با دیگر شاخص‌ها همسو و هم جهت نباشند، جهت همسو نمودن آنها از معکوس شاخص محاسبه شده از طریق فرمول فوق استفاده می‌گردد.

در مرحله بعد ضریب نهایی توسعه از طریق فرمول محاسبه می‌شود که در این فرمول، n تعداد شاخص‌های مورد مطالعه و  شاخص اصلی توسعه است. ضریب شاخص توسعه موریس بین صفر تا 100 نوسان دارد که هر چه به 100 نزدیکتر باشد، سطح توسعه یافتگی بیشتر است. (رضوانی، 1383،ب: 154).

بعد از مشخص شدن ضریب نهایی توسعه، مناطق با استفاده از ضریب بدست آمده رتبه بندی می‌گردند. بدین شکل که منطقه‌ای که بالاترین ضریب را به دست آورده است، رتبه یک را به خود اختصاص می‌دهد و پس از آن سایر مناطق به ترتیب رتبه بندی می‌شوند. همچنین با استفاده از میزان ضریب توسعه یافتگی هریک از مناطق، آنها را می توان به سه دسته، محروم، نیمه برخوردار و برخوردار تقسیم کرد. لذا اگر مقدار ضریب توسعه یافتگی منطقه بین صفر و 33/33 باشد، محروم، اگر بین 34/33 و 66/66 باشد، نیمه برخوردار و اگر بین 67/66 و 100 باشد، برخوردار است.

همچنین برای سنجش اینکه تا چه حد مقدار یک شاخص به طور نامتعادل در بین شهرستان‌ها توزیع شده است، از روش ضریب اختلاف (C.V)استفاده می‌شود. این ضریب با استفاده از فرمول

محاسبه می شود که در این فرمول، C.V مقدار ضریب تغییرات یک شاخص، مقدار یک شاخص در یک طبقه، میانگین همان شاخص و تعداد مناطق است. در این روش مقدار بالای ضریب اختلاف نشان دهنده نابرابری بیشتر در توزیع شاخص موردنظر است. (بدری و دیگران، 1385: 121).

جدول2: داده‌ها و متغیَرهای مورد استفاده در تعیین سطوح توسعه یافتگی نواحی روستایی شهرستان‌های استان ایلام از نظر شاخص‌های توسعه

منبع: سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385 و سالنامه آماری سال 1388

جدول 3: ضریب توسعه یافتگی نواحی روستایی شهرستانهای استان ایلام از متغیرهای مورد مطالعه براساس مدل موریس

مبنای آمار: سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385 و سالنامه آماری سال 1388 و محاسبات نگارندگان

تجزیه و تحلیل و آزمون فرضیات:

براساس داده‌های جمع آوری شده در قالب 4 شاخص توسعه (38 متغیّر) و با استفاده از مدل موریس، ضریب توسعه یافتگی شهرستان‌های استان ایلام محاسبه گردیده است. نتایج محاسبات نشانگر نوسان ضریب توسعه یافتگی شهرستان‌ها از حداقل 35/39 تا حداکثر 21/63 است. بطوری که شهرستان ایلام با ضریب 21/63، بالاترین و شهرستان دهلران با ضریب35/39، پایین ترین ضریب توسعه یافتگی را دارا هستند، که از لحاظ رتبه بندی به ترتیب در رتبه‌های اول و هفتم در بین شهرستان‌های استان قرار دارند. (جدول4).

جدول4: ضریب توسعه یافتگی و رتبه بندی شهرستان‌های استان ایلام از نظر شاخض‌های توسعه براساس مدل موریس

محاسبات نگارندگان

نتایج حاصل از رتبه بندی نواحی روستایی شهرستان‌های استان ایلام براساس ضریب توسعه یافتگی و به تفکیک هر یک از شاخص‌های مورد مطالعه نشان می دهد که از نظر شاخص‌های اقتصادی شهرستان دهلران در رتبه اول و شهرستان شیروان چرداول در رتبه آخر، از نظر شاخص‌های فرهنگی- آموزشی شهرستان شیروان چرداول در رتبه اول و شهرستان دهلران در رتبه آخر، از نظر شاخص‌های زیربنایی شهرستان دره شهر در رتبه اول و شهرستان دهلران در رتبه آخر و از نظر شاخص‌های بهداشتی- درمانی شهرستان ایلام در رتبه اول و شهرستان دهلران در رتبه آخر قرار گرفته‌اند. (جدول5).

نتایج مطالعه نشان می دهد که ضریب توسعه یافتگی نواحی روستایی شهرستان‌های استان ایلام از نظر شاخص‌های اقتصادی بین 54/35 و 55/61، از نظر شاخص‌های فرهنگی- آموزشی بین 19/12 و 69/75، از نظر شاخص‌های زیربنایی بین 55/15و 66/68 و از نظر شاخص‌های بهداشتی- درمانی بین 89/39 و 40/91 دارای نوسان هستند. لذا ضریب توسعه یافتگی شاخص‌های اقتصادی با 01/26، از کمترین و شاخص‌های فرهنگی- آموزشی با 50/63 از بیشترین نوسان برخوردار می باشند. (جدول5).

نتایج حاصل از بررسی ضریب اختلاف(c.v) شاخص‌های مورد مطالعه نشان می‌دهد که شاخص‌های اقتصادی با ضریب 19/0 در رتبه اول، شاخص‌های بهداشتی- درمانی با ضریب 29/0 در رتبه دوم و شاخص‌های فرهنگی- آموزشی و زیربنایی با ضریب 34/0 مشتراکاً در رتبه سوم قرار دارند. (جدول5).

جدول5: رتبه و ضریب توسعه یافتگی شهرستان‌های استان ایلام از نظر شاخص‌های مورد مطالعه

محاسبات نگارندگان

باتوجه به ضرایب توسعه یافتگی، شهرستان‌های استان ایلام در سه سطح برخوردار، نیمه برخوردار و محروم طبقه بندی شده اند. براساس جدول شماره(6) از نظر شاخص‌های توسعه، کلیه شهرستان‌ها در وضعیت نیمه برخوردار قرار گرفته اند. همچنین براساس جدول شماره (7)، کلیه شهرستان‌ها از نظر شاخص‌های اقتصادی در وضعیت نیمه برخوردار، براساس جدول شماره(8) از نظر شاخص‌های فرهنگی- آموزشی شهرستان‌های شیروان چرداول و ایلام در زمره شهرستان‌های برخوردار؛ شهرستان‌های دره شهر، ایوان، آبدانان و مهران در زمره شهرستان‌های نیمه برخوردار و شهرستان دهلران در زمره شهرستانهای محروم، براساس جدول شماره (9) از نظر شاخص‌های زیربنایی شهرستان دره شهر در ردیف شهرستان‌های برخوردار؛ شهرستان‌های ایوان، ایلام، شیروان چرداول، آبدانان و مهران در زمره شهرستان‌های نیمه برخوردار و شهرستان دهلران در ردیف شهرستان‌های محروم و براساس جدول شماره (10) از نظر شاخص‌های بهداشتی- درمانی شهرستان ایلام در زمره شهرستان‌های برخوردار و سایر شهرستان‌ها در زمره شهرستان‌های نیمه برخوردار قرار گرفته اند.

با توجه به تجزیه و تحلیل‌های فوق نتیجه گرفته می‌شود که نواحی روستایی شهرستان ایلام با دارا بودن ضریب توسعه یافتگی 21/63، بالاترین ضریب توسعه یافتگی را در بین شهرستان‌های استان ایلام را به خود اختصاص داده است. لذا فرضیه اول این پژوهش تأیید می گردد.

همچنین نتایج تجزیه و تحلیل‌های این پژوهش نشان می دهد که از نظر مجموع شاخص‌های توسعه و همچنین شاخص‌های اقتصادی کلیه شهرستان‌های استان؛ از نظر شاخص‌های فرهنگی- آموزشی شهرستان‌های آبدانان، ایوان، دره شهر و مهران؛ از نظر شاخص‌های زیربنایی شهرستان‌های آبدانان، ایلام، ایوان، شیروان چرداول و مهران و از نظر شاخص‌های بهداشتی- درمانی همه شهرستان‌ها بغیر از شهرستان ایلام در وضعیت نیمه برخوردار قرار دارند. لذا فرضیه دوم این پزوهش نیز تأیید می گردد.

نقشه‌های شماره(6-2) سطوح توسعه یافتگی شهرستان‌های استان را براساس شاخص‌های مورد مطالعه نشان می دهد.

جدول6 : سطوح توسعه یافتگی نواحی روستایی شهرستان‌های استان ایلام از نظر شاخص‌های توسعه براساس مدل موریس

جدول7 : سطوح توسعه یافتگی نواحی روستایی شهرستان‌های استان ایلام از نظر شاخص‌های اقتصادی براساس مدل موریس

جدول8 : سطوح توسعه یافتگی نواحی روستایی شهرستان‌های استان ایلام از نظر فرهنگی آموزشی براساس مدل موریس

جدول9 : سطوح توسعه یافتگی نواحی روستایی شهرستان‌های استان ایلام از نظر شاخص‌های زیربنایی براساس مدل موریس

جدول10: سطوح توسعه یافتگی نواحی روستایی شهرستان‌های استان ایلام از نظر شاخص‌های بهداشتی- درمانی براساس مدل موریس

نقشه 2: سطوح توسعه یافتگی نواحی روستایی شهرستان‌های استان ایلام از نظر شاخص‌های توسعه

نقشه 3: سطوح توسعه یافتگی نواحی روستایی شهرستان‌های استان ایلام از نظر شاخص‌های اقتصادی

نقشه 4: سطوح توسعه یافتگی نواحی روستایی شهرستان‌های استان ایلام از نظر شاخص‌های فرهنگی- آموزشی

نقشه 5: سطوح توسعه یافتگی نواحی روستایی شهرستان‌های استان ایلام از نظر شاخص‌های زیربنایی

نقشه 5: سطوح توسعه یافتگی نواحی روستایی شهرستان‌های استان ایلام از نظر شاخص‌های بهداشتی- درمانی