تحلیل فضایی و سنجش توسعه یافتگی دهستان‌های شهرستان میاندوآب با استفاده از مدل تاپسیس فازی

مقدمه

در افکار صاحب نظران توسعه، تعابیر مختلفی از واژه توسعه وجود دارد که از آن جمله می توان به افزایش تولید، افزایش بازدهی، ارتقای سطح کمی و کیفی زندگی، رفع فقر و محرومیت، ارتقای سطح خدمات بهداشتی و درمانی، برطرف کردن مشکلات بیکاری و تورم، تامین نیازهای اقتصادی- اجتماعی، برخورداری از آموزش و فرهنگ و مشارکت فعال در عرصه‌های مختلف اشاره کرد (تودارو،1387: 23). پس می توان نتیجه گرفت که توسعه فرآیندی پیچیده و چند بعدی است که مستلزم تغییر در ساخت اجتماعی، طرز تلقی مردم و نهادهای ملی و نیز تسریع رشد اقتصادی، کاهش نابرابری و ریشه کن کردن فقر و برقراری عدالت اجتماعی و پایداری محیط است.

توسعه روستایی از دیدگاه اقتصاددانان توسعه، افزایش درآمد و بهروری و ارتقای سطح زندگی عمومی روستایی است. با شکل گیری مفهوم توسعه با رویکرد مقایسه وضع نسبی مناطق و کشورهای مختلف، مدل‌ها و راهبردهای توسعه وبا کمی تاخیر، روش‌های اندازه گیری آن، کانون توجه اندیشمندان علوم مختلف از جمله علوم اجتماعی و اقتصادی قرار گرفت(رستگار، 1389: 1).

همانگونه که روند توسعه یافتگی در کشور‌های مختلف جهان دارای سطوح متفاوتی است، در داخل یک کشور نیز میزان توسعه یافتگی در بین مناطق و نواحی مختلف یک کشور نیز از سطح یکسانی برخوردار نیست حتی در داخل یک شهرستان نیز روند توسعه یافتگی در بین دهستان‌های آن با هم برابر نیست(رستگار، 1389: 1). به بیان دیگر به علت امکانات بالقوه مناطق و عوامل مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و... توسعه یافتگی دهستان‌ها ممکن است در بخش‌های مختلف صنعتی، کشاورزی، آموزشی، زیربنایی، خدمات بهداشتی- درمانی و سایر بخش‌ها با یکدیگر متجانس و یکسان نباشد. این امر به نوبه خود لزوم برنامه ریزی و ساماندهی فضایی را برای ایجاد تعادل در روند توسعه ضروری می سازد.

برنامه ریزی فضایی یا سازماندهی فضایی روندی است برای بهره‌ورسازی و آرایش منطقی، حفظ تعادل، توازن و هماهنگی بین جمعیت و تأسیسات اقتصادی ایجاد شده در فضای جغرافیایی و جلوگیری از بروز عدم تعادل و بازتاب‌های تخریبی و منفی در فضای سرزمین(مومنی، 1377: 59). موضوع ساماندهی فضایی در مقیاس‌های مختلف ملی، منطقه ای، ناحیه ای و محلی مورد توجه است. در هر یک از سطوح مذکور دستیابی به الگوی مناسب فضایی که در آن سطوح مختلف سکونتگاهی بتواند در قالب یک نظام سلسله مراتبی کارآمد در ارتباط متقابل باهم قرار گیرد، مورد نظر است (جمعه پور، 1384: 181). به بیان دیگر برنامه ریزی ارتباط و جریان‌های بین سکونتگاه‌ها، نیاز به سازماندهی فضایی را برای نواحی روستایی به وجود می آورد. تا به کمک آن سرمایه گذاری‌ها در سکونتگاههایی انجام شود که خدمات حاصل از آن بتواند جمعیت وسیعی را که در آن مرکز و نواحی پیرامون آن سکونت دارند، پوشش داده و ساکنان نواحی کم تراکم اطراف نیز بتوانند به سهولت به آن خدمات دسترسی داشته باشند(زبردست، 1382: 52). به منظور سرمایه گذاری برای انجام برنامه ریزی و ساماندهی مطلوب در هر سطحی، شناخت امکانات، محدودیت‌ها و تنگناها، نیاز‌ها و خواسته‌ها شرط اول است. اما این شناخت به دست نخواهد آمد مگر با مطالعه و بررسی وضعیت موجود مراکزی که قصد انجام برنامه ریزی توسعه را داریم.

لذا با آگاهی از موارد مذکور، در این پژوهش تلاش داریم تا دهستان‌های شهرستان میاندوآب را از نظر توسعه شاخص‌های زیربنایی، اجتماعی - افتصادی، آموزشی و فرهنگی و بهداشتی - درمانی مورد تحلیل و ارزیابی قرار داده و سطح بندی کنیم. تا با این کار قدمی برداشته باشیم در جهت تعیین الویت‌های سرمایه گذاری به منظور هدایت روند توسعه، به سمت توسعه پایدار و تحقق عدالت اجتماعی در سطح ناحیۀ میاندوآب. برای انجام این مهم از تکنیک تصمصم گیری چند معیاره تاپسیس فازی استفاده می شود.

 تکنیک تاپسیس دارای پایه‌های نظری قوی تری نسبت به تکنیک‌های دیگر تصمیم گیری چند شاخصه است (اکبری و زاهدی کیوان، 1387: 171). منطق فازی نیز انعطاف پذیری بهتری نسبت به منطق ریاضی کلاسیک دارد. نتایج حاصل از این منطق قابلیت اطمینان بیشتری نسبت به منطق ریاضی کلاسیک دارد.

2) اهداف پژوهش

در این پژوهش هدف به دو صورت کلی و جزئی بیان شده است:

هدف کلی: تحلیل فضایی توسعۀ شهرستان میاندوآب به تفکیک دهستان.

اهداف جزیی: اهداف جزئی در جریان پژوهش حاضر اینگونه تعریف شده است:

- تحلیل فضایی توسعه در زمینة شاخص‌های اقتصادی- اجتماعی در سطح دهستان‌های شهرستان میاندوآب.

- شناخت تفاوتهای موجود در بین دهستان‌های شهرستان میاندوآب در ارتباط با شاخص‌های آموزشی- فرهنگی.

- تعیین فواصل دهستان‌های شهرستان میاندوآب در زمینة شاخص‌های بهداشتی- درمانی.

- تحلیل فضایی توسعه در ارتباط با شاخص‌های زیربنایی در سطح دهستان‌های شهرستان میاندوآب.

- تعیین میزان تجانس و همبستگی بین توسعۀ بخش‌های مختلف اداری – اجرایی

3) مواد و روش‌ها

1-3) شاخص­ها پژوهش

شاخص­های مورد بررسی در مطالعه حاضر به قرار زیر است:

- شاخص­های اقتصادی- اجتماعی

تعداد شرکت تعاونی روستایی برای هر هزار نفر جمعیت، تعداد فروشگاههای تعاونی برای هر هزار نفر جمعیت، تعداد نانوایی برای هر هزار نفر جمعیت، تعداد مغازه خرده فروشی(بقالی) برای هر هزار نفر جمعیت، تعداد تعمیرگاههای تعمیر ماشین­آلات کشاورزی برای هر هزار نفر جمعیت.

- شاخص­های آموزشی فرهنگی

تعداد مکان­های ورزشی به اذای هر هزار نفر جمعیت، تعداد کتابخانه عمومی برای هر هزار نفر جمعیت، تعداد دبستان برای هر هزار نفر جمعیت، تعداد دبستان دخترانه برای هر هزار نفر جمعیت، تعداد مدرسه راهنمایی مختلط برای هر هزار نفر جمعیت،  تعداد مدرسه راهنمایی دخترانه برای هر هزار نفر جمعیت، تعداد دبیرستان پسرانه برای هر هزار نفر جمعیت،  تعداد دبیرستان دخترانه برای هر هزار نفر جمعیت.

- شاخص­های بهداشتی- درمانی

تعداد خانه بهداشت روستایی برای هر هزار نفر جمعیت، تعداد مرکز بهداشت برای هر هزار نفر جمعیت، تعداد بهیار و بهداشتیار برای هر هزار نفر جمعیت، تعداد پزشک برای هر هزار نفر جمعیت، تعداد داروخانه برای هر هزار نفر جمعیت،  تعداد داروخانه برای هر هزار نفر جمعیت،  تعداد تکنسین دامپزشک برای هر هزار نفر جمعیت

- شاخص­های زیربنایی(خدمات ارتباطی- عمومی)

تعداد آبادی­های دارای برق به کل آبادی­ها،  تعداد آبادی­های دارای گاز به کل آبادی­ها،  تعداد آبادی­های دارای آب لوله­کشی به کل آبادی­ها،  تعداد دفتر مخابرات برای هر هزار نفر جمعیت،  تعداد دفتر پست برای هر هزار نفر جمعیت

2-3) روش مطالعه

رویکرد حاکم بر این پژوهش، توصیفی- تحلیلی است و خروجی آن نیز می تواند کاربردی باشد. تعداد 23 شاخص از شاخص‌های توسعه که ترکیبی از شاخص‌های اقتصادی- اجتماعی، شاخص‌های آموزشی- فرهنگی، شاخص‌های بهداشتی- درمانی و شاخص‌های زیربنایی می باشد. داده‌های مورد نیاز به شیوة کتابخانه‌ای و با بهره‌گیری از منابع آماری مربوط به سرشماری عمومی نفوس و مسکن استان آذربایجان غربی در سال 1385، سالنامه آماری، اسناد فرمانداری شهرستان میاندوآب، مرکز آمار ایران جمع‌آوری شد.

جامعة آماری پژوهش شهرستان میاندوآب و حجم نمونة مورد مطالعه منطبق بر جامعه آماری به تفکیک مرزهای سیاسی داخل شهرستان در سطح دهستان، به تعداد 11 دهستان مشخص شده است.

تحلیل داده‌ها در مقیاس دهستان و در حالت مقایسۀ با یکدیگر خواهد بود که به منظور رعایت اصل دقت در محاسبات، از نرم‌افزارهای Expert Choice، Excel،  Spssو از روش‌های تحلیل آماری از جمله تاپسیس فازی، تحلیل خوشه ای، تحلیل فرایند سلسله مراتبی و روش رتبه بندی لکسیکوگراف استفاده می شود. در نهایت سعی می شود تا نتایج حاصل از مطالعه، به صورت جداول و با استفاده از نرم افزار Arc GIS به صورت نقشه نمایش داده شود.

آمار و داده‌های جمع آوری شده از طریق مطالعات اسنادی به صورت معیار‌های خام بودند که به منظور تبدیل آنها به ارقام فازی، ابتدا این معیارها را به شاخص‌های بی مقیاس تبدیل نمودیم، سپس ارقام به دست آمده را به صورت تحدیدهای آماری که در جدول شمارة یک بیان شده است، تقسیم کردیم تا از این طریق ارقام کمّی را به صورت داده‌های کیفی که در 5 سطح تعریف شده اند، بیان کنیم. در نهایت به منظور تبدیل داده‌های کیفی به ارقام فازی محدودة فازی مشخصی برای آنها بیان شده که می توان در جدول شمارة 1، مشاهده کرد.

تحدیدهای فازی برای داده‌های کیفی به صورت سلیقه ای بیان می شود (عطایی، 1389) به صورتی که دایرة نامحدودی از اعداد را در بر می گیرد(پورطاهری، 1389: 189) که به منظور قرار دادن در محاسبات فازی در مراحل بعد به شیوه‌های خاص تبدیل به ارقام صفر تا یک گردند. لازم به ذکر است که اوزان در ارقام و محاسبات فازی می تواند به صورت مکرر اعمال شود(پورطاهری، 1389)، نظیر آنچه که در این مطالعه وزن دهی به صورت اعداد ثابت منتج از شیوة AHP اعمال گردیده است. گفتنی است که در این مطالعه ارقام فازی از نوع مثلثی(شکل شماره 1) است.

بنا بر توضیحات ارایه شده و همچنین محاسبات صورت گرفته بر روی داده‌های گردآمده، در نهایت داده‌ها به صورت اعداد فازی در جدول شمارة 2، ارایه می گردد:

شکل شماره 1) روش محاسبه اوزان فازی در ژنج سطح به شیوه مثلثی

جدول شماره 2: میزان شاخص‌های توسعه موجود در هر یک از دهستان‌ها بعد از تبدیل شده به ارقام فازی

4) معرفی محدودۀ پژوهش

شهرستان میاندوآب در جنوب دریاچه ارومیه و جنوب شرقی استان آذربایجان غربی واقع شده و مرکز آن، شهر میاندوآب است. وجه تسمیه میاندوآب حاصل موقعیت این شهر بین دو رودخانۀ زرینه‌رود(جیغاتی) و سیمینه‌رود(تاتائو) است. جمعیت این شهرستان طبق سرشماری سال ۱۳۸۵ برابر با ۲۴۵۱۵۸ نفر بوده است که از این تعداد ۱۲۳۹۹۳ نفر آنان مرد و ۱۲۱۱۶۰ نفر آنان زن بوده اند. شهرستان میاندوآب پرجمعیت ترین شهرستان در جنوب استان است (www.talar.zibaforum.com). این شهرستان از 11 دهستان تشکیل یافته که عبارتند از: آجرلوی شرقی، آجرلوی غربی، باروق، زرینه رود جنوبی، زرینه رود شمالی، زرینه رود، مکریان شمالی، مرحمت آباد، مرحمت آباد شمالی، مرحمت آباد جنوبی و مرحمت آباد میانی.

نقشه شماره 1) موقعیت شهرستان میاندوآب در سطح کشور و استان

5) پیشینة پژوهش

بررسی نابرابری و وجود آن در محدوده‌های جغرافیایی مختلف در سال‌های اخیر مورد توجه برنامه ریزان و سیاستمداران قرار گرفته است (flood, 1997: 363). و پژوهش‌های زیادی در سطوح ملی، منطقه ای، ناحیه ای و محلی با استفاده از روش‌های متفاوت صورت گرفته است که به تعدادی از مطالعات انجام شده در جهان و کشور اشاره می شود:

در زمینة مطالعات خارجی می توان به مطالعة ویلسون [1]که به منظور رتبه بندی سکونتگاههای گینه پایائو صورت گرفته اشاره کرد. این مطالعه بر اساس 8 شاخص که بیشترین تأثیر مستقیم را بر زندگی مردم داشته انجام گرفته است. ویلسون در این مطالعه امتیاز نهایی هر بخش را که بین صفر تا 100 متغییر بود، از میانگین مجموع 8 شاخص مورد بررسی به دست آورده است. در این مطالعه هر سکونتگاهی که امتیاز آن به 100 نزیک تر باشد در رتبة بالاتری قرار گرفته است(شهدادی، 1367: 445) پریور[2] نیز طی مطالعه ای 11 ایالت مالزی باختری را به 70 بخش جغرافیایی تقسیم کرده و با استفاده از روش تحلیل عاملی مورد تحلیل فضایی قرار داده است(همان، 447). در زمینه مطالعات داخلی نیز می توان به موارد زیر اشاره کرد.

بهرام حیدری (1383)، در پایان نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «سنجش درجه توسعه یافتگی دهستان‌های شهرستان آمل به منظور تعیین اولویت‌های توسعه با استفاده از مدل تاکسونومی» به این نتیجه می رسد به لحاظ سطوح و فواصل توسعه، در ارتباط با شاخص‌های مورد مطالعه دهستان‌های شهرستان آمل به صورت همگن است.

سید علی بدری و سعیدرضا اکبریان رونیزی (1385)، در مقاله ای تحت عنوان «مطالعه تطبیقی کابرد روش‌های سنجش توسعه یافتگی در مطالعات ناحیه ای (مورد: شهرستان اسفراین)»، مطالعاتی را بر اساس 43 شاخص در قالب 5 شاخص توسعه انجام داده اند و در نهایت نتایج بدست آمده از روش‌های مختلف در زمینة سطح بندی توسعه با یکدیگر متفاوت بوده و خروجی یکسانی بدست نمی دهند که این امر ناشی از نوع ماهیت و تفاوت شیوة ارزش دهی به شاخص‌ها و همچنین ویژگی خاص هر منطقه است.

مقصود بیات (1388)، در مقاله ای تحت عنوان «سنجش توسعه یافتگی روستاهای بخش کوار شهرستان شیراز با استفاده از روش تحلیل خوشه ای» با بکارگیری 22 شاخص ترکیبی به این نتیجه می رسد که تفاوت و نابرابری‌هایی در حوزة مورد مطالعه وجود دارد که نیازمند طرح‌های یکپارچه و هدفمند در این ارتباط است.

گرچه در رشته‌های علمی دیگر از مدل بکارگرفته شده در این پژوهش استفاده شده است، ولی تاکنون در مقالات داخلی برای تحلیل فضایی توسعه ومطالعات سطح بندی توسعه مطالعه ای به این شیوه این مقاله انجام نشده است. در منطقه مورد مطالعه نیز تا جایی که نگارندگان اطلاع دارند هیچگونه مطالعه ای در زمینۀ موضوع مورد بحث این تحقیق صورت نگرفته است.

6) زمینه‌های نظری

1-6) توسعه و توسعه روستایی

 مطالعات درباره توسعه، تاریخچه ای طولانی نداشته و بیشتر به سال‌های دهۀ 1950 باز می گردد (Elliot Jenifer A, 1994: 5) متخصصان رشته‌های مختلف انسانی نیز در فضایی پوزیتیویستی هریک کوشیده اند بر اساس رشته تخصصی خود تعریفی از توسعه ارایه کرده و تجویز نمایند(موثقی، 1383: 224) و اتفاق نظر یکسانی بین علمای علوم انسانی دربارۀ توسعه وجود ندارد.

اصطلاح توسعه به فرآیندی اطلاق می شود که منجر به رشد اقتصادی گردد. البته توسعه شامل سایر پدیده‌ها و مفاهیم غیر اقتصادی نیز می شود. بنابراین توسعه می تواند به عنوان یک فرآیند اقتصادی، اجتماعی و سیاسی تعریف شود که به رشد مضاعف استانداردهای همه جانبه زندگی برای بخش بیشتری از افراد منجر می شود. چنین تعریفی بر این فرض استوار است که ارتقاء در استاندارد‌های همه جانبه زندگی می باید زاینده و مداوم باشد و تنها به صورت موقت رخ ندهد و به اندازه ای برجسته باشد تا شامل تعداد روزافزونی از جمعیت گردد(هودر،1386: 5). توسعه در مفهوم کلی خود به معنای ارتقاء سطح مادی و معنوی جامعه انسانی و ایجاد شرایط مناسب یک زندگی سالم برای تمامی افراد جامعه است (جمعه پور، 1384: 52). به عقیده تودارو اقتصادهای کمتر توسعه یافته را می‌توان از مشاهده سطوح پایین زندگی که در برخی شاخص‌ها مانند درآمد پایین، نابرابری‌های زیاد و ضعف بهداشت و آموزش ناکافی همراه است و همچنین بهره وری پایین، رشد بالای جمعیت و بالا بودن نرخ بیکاری و کم کاری، وابستگی اساسی به تولید محصولات کشاورزی و صادرات مواد خام همراه است، شناخت(تودارو، 1367: 37).

به صورت کلی در دوران بعد از جنگ جهانی دوم سه تعریف در پژوهش‌های توسعه تفوق بیشتری داشته‌اند. ابتدا در مطالعات سال‌های دهۀ 1950 توسعه با رشد اقتصادی برابر گرفته شد و در شکل افزایش تولید ناخالص ملی و یا به صورت افزایش درآمد سرانه در یک کشور اندازه گیری می شد. در تعریف دوم، توسعه اگر چه همچنان بر مبنای رشد اقتصادی تعریف می شود، اما لزوماً این رشد با کاهش نابرابری و شعار فقرزدایی همراه بود و در نتیجه توسعه با معیار بهبود شرایط اجتماعی سنجیده می شد. در تعریف سوم، علاوه بر تأمین نیازهای اقتصادی، مسایل سیاسی و فرهنگی نیز مورد توجه قرار گرفت. اما به جهت ابهامات و تنوع، مقیاس واقعی ای برای سنجیدن آن وجود نداشت و همین ضعف غلبه تعریف دوم را در مطالعات تداوم بخشید. در مجموع مراد از توسعه عبارت شد از روندی چند بعدی که طی آن جوامع استاندارد‌های خود را ارتقا می بخشند، نابرابری‌ها را کاهش می دهند و فقر را از اعضای خود می زدایند(نصیری، 1384: 53). اکنون اگر توسعه و توسعه یافتگی را مجموعۀ آرمانی یک جامعه برای دست یابی به زندگی بهتر و متعالی بدانیم، برنامه ریزی، بهترین راه رسیدن به این اهداف آرمانی است. در واقع برنامه ریزی فرآیندی دستیابی سریع تر و آسانتر به هدف توسعه است که در آن هم مسیر و هم مراحل رسیدن به هدف و هم نحوۀ دستیابی به آن تعیین می شود(کنعانی و آنامرادنژاد،1389: 3). توسعه روستایی نیز در مفهوم کلی جدای از روند کلی توسعه نیست و برنامه‌های توسعه روستایی جزئی از برنامه‌های توسعه هر کشور به شمار می‌رود که برای دگرگون سازی ساخت اجتماعی - اقتصادی جامعه روستایی به کار می رود. این برنامه‌ها توسط دولت و کارگزاران آن در مناطق روستایی اجرا می شوند. این امر در میان کشور‌های در حال توسعه که دولت نقش اساسی در تلاش برای تجدید ساختمان جامعه به منظور هماهنگی با اهداف سیاسی و اقتصادی خاص به عهده دارد، اهمیت بیشتری پیدا می کند(پاپلی یزدی و امیر احمدی، 1385: 52). رابرت جمیز معتقد است،  توسعه روستایی راهبردی است که برای بهبود زندگی اقتصادی و اجتماعی گروهی از مردم طراحی شده است(سپاهی، 1387: 18 به نقل از Chmbers, 1989). النا سارسنو[3] توسعه روستایی را با تاًکید بر فعالیت‌های کشاورزی در نواحی روستایی مورد توجه قرار می دهد اما امیلوگاتو[4] معتقد است برای دست یابی به توسعه روستایی باید مجموعه ای از سیاست‌ها را در نظر گرفت، اصول کلی سیاست‌های توسعه روستایی از دیدگاه وی شامل؛ مدرنیزه کردن ساختارها، آموزش کشاورزان، حمایت و حفاظت از محیط زیست و ترویج و تشویق توسعه روستایی است(همان).

به تتازگی مجموعۀ متنوعی از رویکردهای جدید در رابطه با نظریه‌های توسعه پدید آمده است، برخی از آنها عبارتند از؛ جنبش‌های سبز، نقش سازمان‌های دولتی، مسایل جنسیتی، حقوق شهروندی و محیط زیست(سپاهی، همان: 21). در سال‌های اخیر گرایشات شدیدی به تغییر در تأکید برنظریات بزرگ مقیاس، به تجزیه و تحلیل‌هایی در مقیاس کوچک و متوسط و در سطوح محلی در درون جریان کلی توسعه وجود دارد. همچنین برخی نویسندگان بررویکرد توسعه از پایین با رویکرد نیازهای اساسی تأکید می کنند(هودر، 1385: 17). در پایان این مبحث باید اشاره شود که در پژوهش حاضر مراد از توسعه میزان برخورداری دهستان‌های مورد مطالعه از شاخص‌های زیربنایی، اجتماعی- اقتصادی، آموزشی- فرهنگی و بهداشتی- درمانی مورد بررسی است. به تبع هر شهرستانی که از نظر شاخص‌های مذکور برخودارتر باشد، در سطح بالاتری از توسعه نسبت به شهرستان‌های دیگر قرار خواهد گرفت.

2-6) منطق فازی

پایه و اساس مجموعه‌ها و منطق فازی به وسیلة دانشمند ایرانی، پروفسور لطفی زاده مطرح شده است (عطائی، 1389: 11). هر عدد فازی یک مجموعة فازی محدب است، تحدب و برآمدگی ایجاب می کند که تابع عضویت به صورت قطعه قطعه پیوسته باشد و نوک دار بودن آن در مجاورت مرتفع ترین نقطه یا فاصله آشکار باشد (پورطاهری، 1389: 188). برای بیان اعداد فازی چندین شیوه وجود دارد[5] که متداول‌ترین نوع آن فازی مثلثی است که اینگونه بیان می شود:

که در آن کوچکترین مقدار فازی مثلثی،  بالاترین عدد مرتبط از سطح فرضی و  بیشترین محدودة مرزی رقم فازی را نشان می دهد (پورطاهری، 1389: 188). مدلهای فازی و به طور کلی سیستم استنتاج فازی با توجه به معماری مدل برای به تصویر کشیدن جهان واقعی دارای یک ساختار ثابت با سه قسمت مجزا است. یک مجموعه ورودی ترد[6] که بوسیلة توابع عضویت فازی، مجموعه ترد ورودی فازی شده، یک مجموعه قوانین فازی که برای تحلیل ورودی‌ها، میزان تأثیر ورودی‌ها بر همدیگر و ارتباط آن با خروجی‌های سیستم بکار می رود و یک مجموعه خروجی که با استفاده از روش‌های دی فازی خروجی سیستم را به یک خروجی ترد تبدیل می کند (انصاری، 1382: 111). اعداد فازی به طور ویژه حالت‌هایی از یک متغییر زبانی به حساب می آیند که با مفاهیم زبانی بیان شده اند. این مفاهیم بر حسب متغییر پایه که ارزش‌های آن در طول دامنه ای خاص، شامل اعداد حقیقی است، تعریف می شوند(پورطاهری، 1389: 189) که می تواند حقیقت ناقص و ناکامل را به صورت ریاضی درآورده و آنرا محاسبه نماید(انصاری، 1382: 110). بدین صورت در مطالعه حاضر ارزش‌های زبانی، تحدید فازی و تحدید آماری متغیرهای زیربنایی توسعه به صورت جدول شمارة1 مطرح گردیده است.

3-6) تکنیک تاپسیس فازی

مدل تاپسیس فقط برای مدل‌های اولویت بندی مناسب است (فرجی سبکبار و دیگران، 1388: 81) که توسط هوانگ[7] و یون[8] در سال 1981 ارایه گردید (Hui & other, 2008; 57)، مفهموم این مدل، انتخاب کوتاهترین فاصله از راه حل ایده آل مثبت (PIS) و دورترین فاصله از راه حل ایده آل منفی (NIS) به منظور حل مسائلی است که با ضوابط تصمیم گیری متعدد روبروست (Jadidi & other, 2008; 763-764). از امتیازات مهم تکنیک تاپسیس آن است که به صورت همزمان از شاخص‌ها و معیارهای عینی و ذهنی می توان استفاده کرد (پورطاهری، 1389: 114). مراحل انجام این تکنیک به قرار زیر است.

مرحلة اول- تشکیل ماتریس تصمیم گیری:

در این مرحله با توجه به تعداد گزینه‌ها و ارزیابی همة گزینه‌ها برای معیارهای مختلف، ماتریس تصمیم را به صورت زیر تشکیل می دهیم (اکبری و زاهدی کیوان، 1387: 417):

مرحلة دوم- تعیین ماتریس وزن معیارها:

ضمن آنکه برای ماتریس‌هایی که در آنها از اعداد فازی مثلثی استفاده می شود همیشه حالت زیر برقرار است (عطائی، 1389: 48):

مرحلة سوم- بی مقیاس کردن ماتریس تصمیم سازی (اکبری و زاهدی کیوان، 1387: 419):

از فرمول زیر برای ماتریس تصمیم فازی بی مقیاس شده استفاده شود (عطائی، 1389: 50):

که در آن m بیانگر تعداد گزینه‌ها و n بیانگر تعداد معیارها ا.ست

مرحلة چهارم- تشکیل ماتریس وزنی:

در این مرحله ماتریس تصمیم فازی بی مقیاس شده را به اوزان مشخص شده ( که در این پژوهش بوسیلة مدل AHP محاسبه شده است) ضرب می کنیم تا ماتریس فازی وزن دار بدست آید، برای این کار از دو رابطة زیر استفاده می شود (همان: 50):

مرحلة پنجم- یافتن حل ایده آل فازی (FPIS,A*) و حل ضد ایده آل فازی (FPIS,A¯):

حل ایده آل فازی (FPIS,A*) و حل ضد ایده آل فازی (FPIS,A¯) به ترتیب به صورت زیر تعریف می‌شوند (همان: 52):

مرحلة ششم- محاسبة فواصل مثبت و منفی گزینه‌ها:

در این مرحله چون اعداد فازی در این پژوهش به صورت مثلثی مشخص شده است، بنابراین از روابط زیر به ترتیب برای حل ایده آل و ضد ایده آل منفی استفاده می کنیم:

ضمن آنکه برای محاسبة فاصلة بین دو عدد فازی رد نوع اعداد فازی مثلثی، از رابطة زیر بهره می بریم:

مرحلة هفتم- محاسبة شاخص شباهت:

این کار به واسطة رابطة زیر صورت می گیرد:

مرحلة هشتم- رتبه بندی گزینه‌ها:

در این باره باید توجه داشت که  گزینه‌ها با شاخص شباهت بیشتر شرایط بهتری را دارند.

4-6) تکنیکAHP

روش‌های متعددی برای وزن دهی به شاخص‌ها وجود دارد – روش‌های آنتروپی[9]، کمترین مجذورات، LINMAP، بردار ویژه، و روشهای تقریبی – که انتخاب هر یک بستگی به نوع تصمیم گیری و شاخص‌های پیش روی تصمیم گیرنده دارد (اکبری و زاهدی کیوان، 1387: 45) با توجه به دو نکتة ذکر شده در این مطالعه جهت وزن دهی به شاخص‌ها، روش AHPمورد استفاده قرار گرفته است. این روش در سال 1980 توسط توماس ال ساعتی[10] ابداع گردید.[11]AHP (فرایند تحلیل سلسله مراتبی) یکی از تکنیک‌های معتبر و قوی در تصمیم گیری چند معیاره است (زبردست،1380: 15).

این تکنیک به ما امکان می دهد تا شاخص‌ها را به صورت زوجی با یکدیگر مقایسه کرده و امتیاز آنها را نسبت به تنها یک شاخص بسنجیم تا نهایتاً به یک امتیاز مجموع برای هر شاخص دست یابیم (شریف زادگان و فتحی، 1384: 3) بدیهیست که وزن دادن به شاخص‌ها در مقایسات زوجی راحت تر و مطمئن تر از حالات دیگر می باشد همچنین استفاده از این مدل در جریان وزن دهی باعث می شود تا در ضمن ارزیابی، تعصبات دخیل نباشد (Mahmoodzadeh & other, 2007; 335). روال کار مدل AHP با مشخص کردن عناصر تصمیم گیری و اولویت دادن به آنها آغاز می شود. این عناصر شامل شیوه‌های مختلف انجام کار و اولویت دادن به سنجه‌ها یا ویژگی‌ها است.

5-6) تحلیل خوشه ای

در روش تجزیه و تحلیل خوشه ای سعی می گردد تا مشاهدات به گروه‌های متجانس تقسیم گردد، به گونه‌ای که مشاهدات هم گروه به یکدیگر شبیه و با مشاهدات سایر گروه‌ها کمترین تشابه را داشته باشد. از این روش می توان در طبقه بندی نمودن گزینه‌ها و یا حتی شاخص‌های مسائل تصمیم گیری چند شاخصه استفاده نمود(اکبری و 1387: 257). شیوه‌های بسیاری برای استفاده از تحلیل خوشه ای  وجود دارد که از جمله مهم ترین آنها می توان به روش روش طبقاتی و روش تقسیم بندی اشاره کرد.

6-6) روش لکسیکوگراف

به منظور ترکیب نهایی رتبه‌ها در ضمن مطالعه بر اساس چهار گویه از این تکنیک بهره گرفته ایم، این تکنیک اساساً برای بدست آوردن جایگاه آلترناتیوها بر پایة شاخص‌های گوناگون بکار گرفته می شود به عبارتی این روش در موقعیت‌هایی بکار گرفته می شود که تصمیم گیرنده، اهمیت شاخص‌ها را از طریق رتبه بندی مشخص می‌کند، لذا انتخاب گزینه‌ها بر اساس رتبه بندی موجود به انجام می رسد (پورطاهری، 1389: 109). از جمله انواع این تکنیک می توان به دو روش «رتبه بندی ساده» و «رتبه بندی ترتیبی» اشاره کرد که در این مقاله، نوع ترتیبی بکار رفته است.

7) یافته‌های پژوهش

1-7) شاخص‌های اقتصادی- اجتماعی

در این ارتباط 5 زیر شاخص بدین صورت مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت که عبارتند از: وجود شرکت‌های تعاونی با وزن فازی (505/0، 505/0،505/0)، فروشگاه با امتیاز فازی (126/0، 126/0، 126/0)، نانوایی با وزن فازی (077/0، 077/0،077/0)، بقالی و مراکز فروش نیازهای روزانه با وزن فازی (047/0، 047/0، 047/0) و مراکز تعمیر ماشین آلات کشاورزی با ضریب فازی (245/0، 245/0، 245/0). برای تعیین این اوزان ابتدا از نرم افزار Expert Choice  استفاده شده و در جریان مقایسة دو دوئی گزینه‌ها، امتیاز شاخص‌ها به صورت اعداد صحیح بدست آمد در نهایت این اعداد تبدیل به اعداد فازی شده و در جریان محاسبات بکار گرفته شدند ضمن آنکه نرخ ناسازگاری برای این اوزان (03/0) محاسبه شده است.

نتایج محاسبات نشان می دهد، در ارتباط با شاخص‌های اجتماعی- اقتصادی، محروم ترین گزینه، دهستان زرینه رود شمالی است. در مجموع باید گفت به غیر از آجرلوی غربی که با تفاوت امتیاز چشم گیری در این زمینه جایگاه اول را کسب کرده است، دیگر دهستان‌ها از میزان توسعه یافتگی مشابهی نسبت به هم برخوردار هستند و تفاوت آنها به لحاظ امتیاز تاپسیس به دست آمده زیاد نیست.

براساس تحلیل خوشه ای انجام گرفته، آجرلوی غربی تنها دهستان برخوردار شهرستان، آجرلوی شرقی، مکریان شمالی و مرحمت آباد شمالی و جنوبی در سطح نیمه برخوردار و بقیه، دهستان‌های محروم شهرستان میاندوآب، از نظر توسعه شاخص‌های اقتصادی - اجتماعی شناخته شدند.

2-7) شاخص‌های آموزشی- فرهنگی

به منظور دخالت دادن معیارهای فرهنگی و آموزشی در محاسبات تعداد 8 زیر شاخص بدین صورت مورد ارزیابی قرار گرفتند: تعداد مکانهای ورزشی با ارزش فازی (36/0، 36/0، 36/0)، تعداد دبستان با ضریب ثابت فازی (02/0، 02/0، 02/0)، وجود دبستان دخترانه در دهستان با وزن فازی (041/0، 041/0، 041/0)، مدرسة راهنمایی دخترانه با اهمیت فازی (076/0، 076/0، 076/0)، مدرسة راهنمایی مختلط با ارزش فازی (058/0، 058/0، 058/0)، دبیرستان پسرانه با امتیاز فازی (102/0، 102/0، 102/0)، دبیرستان دخترانه با ضریب فازی (213/0، 213/0، 213/0) و در نهایت کتابخانه با اهمیت فازی (131/0، 131/0، 131/0)، ضمن آنکه بر اساس محاسبات صورت گرفته نرخ ناسازگاری بدست آمده برای این مقدار از ضرایب (06/0) است.

در ارتباط با شاخص‌های آموزشی و فرهنگی، بر خلاف شاخص اجتماعی و اقتصادی، هیچ دهستان تسلط توسعه ای کامل بر دیگر دهستان‌ها ندارد و شاخص‌های شباهت به دست آمده بسیار نزدیک به هم است و با اندک فاصله ای نسبت به یکدیگر در خوشه‌های جداگانه واقع شده اند. این امر نشانۀ توزیع متعادلتر امکانات و خدمات آموزشی – فرهنگی در سطح شهرستان است.

3-7) شاخص‌های بهداشتی- درمانی

در زمینة شاخص‌های بهداشتی- درمانی تعداد 5 زیر شاخص مورد ارزیابی قرار گرفتند. تعداد خانه بهداشت در سطح دهستان با امتیاز فازی (066/0، 066/0، 066/0)، تعداد مراکز بهداشت در سطح دهستان با ضریب فازی (249/0، 249/0، 249/0)، تعداد بهیار و بهداشت یار در سطح دهستان با اهمیت فازی (065/0، 065/0، 065/0)، تعداد پزشک در این سطح از مطالعه با بار ارزشی فازی (54/0، 54/0، 54/0) و تعداد داروخانه در همان سطح با ارزش فازی ثابت (081/0، 081/0، 081/0) از گویه‌های مهم در این ارتباط بوده اند. در ادامه باید افزود که نرخ ناسازگاری بدست آمده برای ضرایب مذکور (03/0) بدست آمده است.

دهستان آجرلوی غربی در ارتباط با خدمات و شاخص‌های بهداشتی و درمانی یک مکان بهینه بوده و توسعه یافته ترین دهستان است و همانند شاخص اجتماعی و اقتصادی، این دهستان قطب و مرکز ثقل توسعۀ شهرستان میاندوآب است.

4-7) خدمات زیربنایی

به منظور اعمال این معیار، 6 زیر شاخص شامل درصد مراکز سکونتی دارای برق، گاز، آب لوله کشی شده، مخابرات و در نهایت درصد مراکز سکونتی دارای دفتر پست و خدمات ارتباطی مورد تحلیل قرار گرفت. ضریب اهمیت هریک از این زیر شاخص‌ها نیز به روش AHP تعیین شد و نرخ ناسازگاری این ضرایب (03/0) محاسبه شد. مطابق شاخص‌های دیگر، زیر شاخص‌های زیربنایی نیز به شاخص‌های فازی تبدیل نموده و وزن‌های محاسبه شده را در آن اعمال نمودیم. نتیجۀ این محاسبات در جدول شمارۀ 6 آمده است. بدترین وضعیت در این شاخص شامل حال دهستان آجرلوی غربی است که در دو شاخص بهداشتی- درمانی و اجتماعی- اقتصادی بهترین وضعیت و رتبۀ نخست توسعه را به خود اختصاص داده بود.بر اساس تحلیل خوشه ای زرینه رود شمالی تنها دهستان برخوردار شهرستان، آجرلوی شرقی و غربی دهستان‌های محروم و بقیه نیمه برخوردار شناخته شدند.

نقشه شماره 2 سطح بندی حاصل از مطالعات و تحلیل‌های انجام گرفته را به نفکیک شاخص‌های مورد بررسی نشان می دهد.

در نهایت به منظور امکان مقایسة بهتر نتایج بدست آمده، آنچه از تحلیل داده‌های اولیه در جریان مطالعات فازی بدست آمده است بعد از انجام عملیات دیفازی در جدول شمارة- 7 به صورت ترکیب شده در یک جدول به صورت واحد نمایش داده شده است.

جدول شمارة- 7: شاخص شباهت و رتبة هریک از آلترناتیوهای مورد مطالعه بر اساس شاخص‌های مورد ارزیابی

5-7) شاخص‌های ترکیبی

از آنجایی که نتایج هر یک از محاسبات در شاخص‌های مورد بحث به صورت مستقل و در چهار مرحله به صورت جداگانه مورد مطالعه و ارزیابی قرار گرفتند، در نهایت به منظور دستیابی به یک نتیجة کلی اقدام به ترکیب نتایج شده است. این عمل با توجه به ماهیت تکنیک لکسیکوگراف و نتایج حاصله که با این روش بیشترین همخوانی را داشته است، با استفاده از روش لکسیکوگراف صورت گرفت.

بررسی‌ها نشان می دهد که دهستان‌های آجرلوی غربی، باروق، مرحمت شمالی، زرینه رود و مرحمت آباد جنوبی به ترتیب با کسب 34، 30، 28، 25 و 25 امتیاز از حداکثر 44 امتیاز معین برای هر آلترناتیو رتبه‌های اول تا پنجم را به خود اختصاص داده اند. در این رتبه بندی چهار شهرستان مرحمت آباد میانی، زرینه رود شمالی، مکریان شمالی و آجرلوی شرقی به ترتیب با 20، 17، 17 و 15 امتیاز حتی پایین تر از حد میانة حداکثر امتیاز مشخص شده قرار گرفته اند و طیف گروه محروم را شکل می دهند.

جدول شمارة- 8: رتبه بندی گزینه‌ها به روش لکسیکوگراف[12]

سطح بندی نهایی دهستان‌هاس استان که با بهره گیری از تکنیک لکسیکوگراف و تحلیل خوشه ای در نقشه شماره 3 قابل رؤیت است.

نتیجه گیری

برنامه ریزی فضایی یا سازماندهی فضایی روندی است برای بهره‌ور‌سازی و آرایش منطقی، حفظ تعادل، توازن و هماهنگی بین جمعیت و تأسیسات اقتصادی ایجاد شده در فضای جغرافیایی و جلوگیری از بروز عدم تعادل و بازتاب‌های تخریبی و منفی در فضای سرزمین است.

نظر به اهمیت سطح ناحیه ای و مراکز روستایی در ارزیابی و برنامه ریزی توسعه پایدار، در پژوهش حاضر که با رویکرد توصیفی، تحلیلی – مقایسه ای انجام گرفت، تلاش شد تا دهستان‌های شهرستان میاندوآب از نظر میزان توسعه یافتگی برخی از شاخص‌های مهم توسعه، مورد ارزیابی، مقایسه و تحلیل قرار گیرد.

نتایج مطالعه نشان داد که دهستان آجرلوی غربی از نظر شاخص‌های اقتصادی- اجتماعی، آموزشی- فرهنگی و بهداشتی- درمانی بهترین شرایط و رتبه نخست را دارد در نتیجه در سطح بندی نهایی نیز به عنوان تنها دهستان برخوردار این شهرستان شناخته شد.

به صورت کلی در سطح شهرستان میاندوآب از تعداد 11 دهستان به غیر از آجرلوی غربی که به عنوان تنها گزینة برخوردار شناسایی شد. از نظر توسعه شاخص‌های اقتصادی- اجتماعی، آموزشی- فرهنگی، بهداشتی- درمانی و شاخص‌های زیربنایی، 6 دهستان شامل باروق، مرحمت شمالی، زرینه رود، مرحمت جنوبی، مرحمت آباد و زرینه رود جنوبی بعنوان دهستان‌های نیمه برخوردار و چهار دهستان به ترتیب شامل مرحمت میانی، زرینه رود شمالی، مکریان شمالی و آجرلوی شرقی بعنوان دهستان‌های محروم شناسایی شدند. در جدول شمارة 9، می‌توان همبستگی بین رتبه گزینه‌ها از نظر شاخص‌های مورد مطالعه را مشاهده کرد: