بررسی مراکز گذران اوقات فراغت زنان در مناطق 5 و 6 اصفهان با استفاده از مدل‌های عوامل استراتژیک و SWOT

مقدمه

امروزه پرداختن به امر برنامه ریزی اوقات فراغت یکی از موضوعات اساسی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جامعه امروزی است و چگونگی تعادل بخشیدن بین عرضه و تقاضای این کاربری یکی از مهم‌ترین موضوعاتی است که دست اندر کاران مسایل‏ شهری با آن روبه رو هستند. از این رو توجه به امر اوقات فراغت زنان در ردیف مباحث جدید در برنامه ریزی شهری محسوب می‌گردد. اوقات فراغت به صورت یکی از محورهای مطرح در زندگی زنان است که جایگاه خاصی را در فعالیت‌هایی که طراوت، شادابی و خوشی را برای زنان به دنبال دارد، به خود اختصاص داده است. از این رو  بایستی برای گذران اوقات بهینه زنان مجتمع‌ها و مراکز خاص باید در نظر گرفته شود تا زنان بتوانند نیرویی مضاعف را کسب نموده و با فراغ بال بر مشکلات زندگی فائق آیند ( هییود و همکاران، 1380، 14). اوقات فراغت زمان پرداختن به جوشش شناخت و بینش درون است، که اگر با پاکی نیت و تابناکی اندیشه همراه شود، نتیجه‌اش روشنی بخش زندگی خواهد بود. فراغت در حقیقت شفابخش خستگی‌های روح و آسیب‌های زندگی زنان است و بانوانی که اوقات فراغتشان را با درایت و تدبیر برنامه ریزی هدفمندی نمایند، شاهکارها خواهند آفرید. گذران بهینه اوقات فراغت برای زنان این قابلیت را دارد که تجربه و رضایتی فراهم نموده و کیفیت زندگی آنان را ارتقا می‌بخشد. اوقات فراغت برای تمام زنان به عنوان یک تجربه با آزادی نسبی است که از نظر فردی ارضاکننده و ذاتاً ارزشمند است و می‌تواند به خود شکوفایی و در نهایت به یک زندگی سعادتمند برای زنان منتهی گردد (یلدا، 1388، 23).

بیان مسأله

گذران اوقات فراغت زنان یکی از اساسی‌ترین مباحث مطرح در زندگی فردی و اجتماعی این قشر جامعه است و سوال‌هایی همچون آیا برای گذران اوقات فراغت زنان در مناطق شهری اصفهان به طور اعم دو منطقه 5 و 6 و به طور اخص برنامه ریزی‌های هدفمندی صورت گرفته است ؟ و یا آیا زنان در دو منطقه شهری اصفهان ( مناطق 5 و 6 ) از مراکز گذران اوقات فراغت خود در ارتباط با مسأله امنیت احساس رضایت می‌نمایند ؟ و آیا استقرار این مراکز از نظر امنیتی موجبات برخورداری زنان را با توجه به آرامش و آسایش روانی فراهم می‌سازد ؟ و مسایل‏ دیگر... انگیزه‌ای را فراهم نمود تا محققین این موضوع را به عنوان پژوهش خویش انتخاب نمایند و برای سوال‌های مطرح شده ذهنی خویش راه حل‌هایی را ارایه نمایید.

هدف پژوهش

هدف این پژوهش، بررسی چگونگی گذران اوقات فراغت زنان در دو منطقه 5 و 6 شهر اصفهان است، روش پژوهش بر اساس هدف کاربردی و بر اساس ماهیت توصیفی – موردی است که جمع آوری داده‌ها از طریق نمونه گیری تصادفی و هم جامعه آماری با استفاده از فرمول کو کران از طریق داده‌های پرسشنامه صورت گرفته با استفاده از مدل‌های عوامل استراتژیک (عوامل داخلی، خارجی و تلفیقی از آن‌ها و مدل ارزیابی SWOT ) تجزیه و تحلیل گردیده است.

پیشینه تحقیق

در زمینه این پژوهش تاکنون در شهر اصفهان، پایان نامه و مقاله‌ای که مرتبط با موضوع باشد صورت نگرفته است ولی در بخش‌هایی از پایان نامه‌های زیر تلویحاً به مسأله مراکز تفریحی زنان و یا مدل عوامل استراتژیک به عنوان مدلی الگو نیز اشاره گردیده است.  که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

1 ) در تحقیقاتی که توسط سید امیر علوی زاده (1386) در خصوص بررسی چگونگی نحوه گذران اوقات فراغت بانوان شهر کاشمر به عمل آمده است. طی این تحقیق ضمن بررسی مبانی نظری اوقات فراغت، عوامل و عناصر تأثیرگذار در چگونگی گذران اوقات فراغت در بین زنان شهر کاشمر که از طریق تحقیقات پیمایشی صورت گرفته با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی تعداد 105 نفر از بین زنان 20 تا 65 ساله جهت انجام مطالعات انتخاب گردیده و با توجه به متغیرهای کیفی از آزمون‌های نا پارامتری ( آزمون کای اسکویر) برای تحلیل داده‌ها استفاده شده و در ضمن مطالعات به یکایک عوامل بهینه تأثیر گذار در نحوه و چگونگی گذران اوقات فراغت زنان نام‌برده در منطقه مورد مطالعه پرداخته و علل و عوامل هر یک را مورد بررسی قرار داده است و در نهایت مشخص شده که گذران اوقات فراغت در جامعه مورد بررسی از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست و حدود نیمی از بانوان از چگونگی اوقات فراغت خود ناراضی بوده و سرانجام راهکارهای عمده را در این زمینه ارایه نموده است.

2 ) طرح مطالعات اجتماعی که توسط آقای اکبر فریار ( 1378) با عنوان بررسی اوقات فراغت و چگونگی گذران آن در میان اقشار مختلف مردم تبریز انجام شده که در آن از طریق نمونه گیری تصادفی با آمار 285 نفر استفاده شده که به تفکیک ساعات فراغت افراد مورد مطالعه به تعیین شاخص رفتار اجتماعی، ارتباط موضوع نام‌برده با میزان درآمد افراد و نقش مراکز فرهنگی در گذران اوقات فراغت به بحث و بررسی انواع فعالیت‌های فراغتی و نحوه گذران آن پرداخته و در نهایت ارتباط عوامل فوق را به بهره‌وریهای اقتصادی و ارتقای فعالیت‌های اجتماعی مربوط ساخته و در نهایت نقش هر یک از سازمان‌های ذی‌ربط (شهرداری، تربیت بدنی، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی) را در ارتباط با موضوع مورد نظر بیان نموده است.

3 ) تحقیقی که به صورت پایان نامه توسط خانم پروانه زندوار ( 1379 ) با عنوان زن و اوقات فراغت شهر اصفهان صورت گرفته، پس از بررسی مفاهیم نظری و تکمیل پرسشنامه از طریق نمونه گیری تصادفی به تعداد 250 نفر با استفاده از برنامه‌های نرم افزاری Excel نتایج را به صورت نمودار بیان کرده و با استفاده از مدل‌های باتلر و SWOT نقاط قوت و ضعف فضاهای اوقات فراغت ناحیه 6 را بررسی نموده که در نهایت زنان از اوقات فراغت خود استفاده بهینه ای را نبرده و از اماکن و فضاهای فراغتی ناراضی بوده که نبودن طرح های مناسب و بودجه لازم جهت بانوان از دلایل آن می توان بر شمرد. 

مفاهیم نظری

اوقات فراغت و تعاریف 

افراد از اصطلاح اوقات فراغت تحت تأثیر عوامل مختلف، برداشت های متفاوت و تعاریف مختلفی داشته که این تعریف ها از نظر اقتصادی، اجتماعی، فلسفی، تاریخی، تعلیم و تربیت یا فرهنگی بسیار متفاوت است. فراغت در زبان انگلیسی از Leisuri , Licere , Edse به معنای سهولت، آسانی، راحت، فراغت و آسایش گرفته شده است (کوهستانی و خلیل زاده، 1378، 39 ). در فرهنگ دهخدا، فراغت به معنای آسایش و استراحت، ضدگرفتاری از کار و مشغله، فراغت داشتن و فراموش کردن است (دهخدا، 1339، 12). در فرهنگ لاروس اوقات فراغت چنین تعریف شده است: سرگرمی ها، تفریحات و فعالیت هایی که افراد به هنگام آسودگی از کار عادی با شوق و رغبت به آنها می پردازند ( تندنویس، 1381، 8  ).

اسلاوسن[1] معتقد است که انسان در اوقات فراغت خود به فعالیت هایی می پردازد که به طور معمول اختیاری و داوطلبانه هستند. و به دلیل خشنودی و لذتی که به دنبال دارند، یا به منظور برخی از ارزش های شخصی و اجتماعی که از آنها استنباط می شود، انتخاب می گردد (رجبی، 1367، 34).

هانیس گونتروستر[2] معتقد است اوقات فراغت موضوعی چند بعدی است که عوامل مختلفی در آن نقش دارند. او این عوامل را این گونه بر می شمرد: در ابتدا رابطه بین کار و اوقات فراغت، و بعد از آن تقسیم بندی اوقات فراغت با توجه به موقعیت اجتماعی، سن و نحوة استفاده از اوقات فراغت و در نهایت جنبه های مکانی، اقتصادی و اجتماعی اوقات فراغت در زمینة سیاست گذاریها است (Lippel Bodo. 1995).

انجمن بین المللی جامعه شناسی فراغت، اوقات فراغت را این گونه تعریف می کند: " مجموعه ای از اشتغالات فرد که کاملا به رضایت خاطر خود، برای استراحت، تفریح یا به منظور توسعة اطلاعات یا آموزش غیرانتفاعی، مشارکت اجتماعی و داوطلبانه بعد از آزاد شدن از الزامات شغلی، خانوادگی و اجتماعی بدان می پردازد " (گودرزی و اسدی،1379، 86 ). البته اوقات فراغت به معنای بیکاری نیست، چون در اوقات بیکاری فرد کاری برای انجام دادن ندارد ولی در اوقات فراغت کارهای متعددی می تواند داشته باشد که تفاوت آن با اوقات دیگر که در آنها نیز به انجام کار و فعالیت مشغول است. فقط هدف این کارها و فعالیتهاست که هدف از فعالیتهای اوقات فراغت کسب آرامش و لذت است ( لومسدن، 1380، 65 ). سازمان ملی جوانان به بررسی تعاریف مختلف مبتنی بر سه رویکرد اقدام کرده است که این سه رویکرد عبارتند از: فراغت به مثابه زمان، فراغت به عنوان فعالیت و فراغت به عنوان یک تجربة درونی در نظر گرفته می شود ( سازمان ملی جوانان، 1381، 69 ). از تعاریف متعدد صاحبنظران نکات مشترک را می توان به دست آورد از جمله این که، اوقات فراغت مخصوص قسمتی از اوقات آزاد فرد است نه زمان کار، بدیهی است با پیشرفت صنعت و تکنولوژی اوقات فراغت افراد افزایش یافته و از اهمیت بیشتری برخوردار می باشد و در نتیجه گذران اوقات فراغت نوعی رضایت خاطر، آرامش و رفع خستگی حاصل می شود. البته فعالیتهای اوقات فراغت بسته به فراغت گر این گونه تعریف می شود که باید در زمان اوقات فراغت  افراد را به دور از هر گونه تعهد شخصی، اجتماعی، خانوادگی و مذهبی دانست (احمدی،  1385، 95 ).

اوقات فراغت، زمانی برای تجدید قوا و تکامل شخصیت

به عقیده هابرماس، این نظریه که اوقات فراغت، زمانی برای تجدید قواست، مربوط به اوایل دوران صنعتی شدن است. در آن زمان ساعت کار به قدری طولانی بود که اوقات فراغت تنها برای تجدید قوای فیزیکی مورد استفاده قرار می گرفت. امروزه زمان کار به اندازه ای کاهش پیدا کرده و شرایط کار به قدری قابل تحمل شده که زمان فراغت فقط برای تجدید قوا و آماده شدن برای کار دوباره نیست. اگر اوقات فراغت فقط برای تجدید قوا و در ارتباط با کار سنجیده شود، دیگر مفهوم مستقلی نخواهد داشت و جنبة حاشیه ای خواهد یافت. امروزه در اثر تغییرات زیاد صنعتی، نحوة کار دچار تحولات زیادی شده و اوقات فراغت عملکرد خود را به عنوان زمانی برای تجدید قوا از دست داده و عملکرد مهم تری پیدا کرده است ( جلالی فراهانی، 1388، 15 ). عملکرد تکاملی اوقات، فراغت ناشی از ادامة فعالیت های کاری انسان در اوقات فراغت است. این فعالیت ها بدون اجبار و تعیین تکلیف از سوی دیگران انجام می شوند، مانند کارهای فنی و هنری که افراد در خاتمه انجام می‌دهند یا کارهای جنبی که به میل خود افراد انجام می شود. بنابراین دانستنیها و توانایی هایی که او در کار خود پیدا کرده است، در اوقات فراغت به کمک او می آیند و شخص آنها را با میل و رغبت و تحت رهبری خود به کار می گیرد ( Vaster Heinz , 1988 ).

نظر اسلام دربارة اوقات فراغت

بر اساس آموزه های اسلام، میل به تفریح یکی از نیازهای طبیعی است که با سرشت انسان آمیخته شده و از آغاز تا پایان زندگی همواره وجود دارد، بنحوی که در دوران کودکی به شکل بازی های کودکانه انجام می شود و در بزرگسالی به اعتبار تفاوت شرایط اجتماعی و خانوادگی به اشکال گوناگون تحقق می پذیرد. همچنین به همان اندازه که انسان به انجام امور عبادی و مادی دعوت شده، در مورد توجه به اوقات فراغت نیز به وی توصیه هایی شده است. بنابراین توجه به اوقات فراغت از موارد خاصی است که هر مسلمان نباید نسبت به آن بی اعتنا باشد و باید نهایت بهره روحی و معنوی را از آن بر گیرد ( وفا، 1372، 14 ). در دین اسلام اوقات فراغت به مفهوم رها و آزاد از بار ایدئولوژی و عقیده، سخنی عبث است. بنابراین انسان خداشناس حتی در اوقات فراغت نیز نباید جهت گیری الهی خود را کنار بگذارد. هر چند بخشی از اوقات فراغت صرف لذت جویی می شود، اما در این مورد نیز نیت الهی متضمن جهت گیری الهی گذران اوقات فراغت است ( فرج اللهی، 1383، 26 ). از دیدگاه اسلام، اوقات فراغت در کنار اوقات کار قرار دارد و فرصتی است که از آن برای پاسخ دادن به حس کمال جویی انسان بهره برداری کرد. در این زمینه به طور کلی می توان گفت در عین حال که اوقات فراغت در رفع خستگی و تفریح و سرگرمی تأثیر غیرقابل انکار دارد، اما توجه به کارکرد دیگر آن که رشد و شکوفایی شخصیت است، اهمیت ویژه ای دارد ( کوهستانی و خلیل زاده، 1378، 45 ).

پیشینه اوقات فراغت و عوامل تأثیرگذار بر نحوه گذران آن در جهان 

قبل از انقلاب صنعتی اوقات فراغت از کار تفکیک نشده بود در این زمان مردم به طور دائم کار می کردند و زمانی که طبیعت به آنها اجازه کار نمی‌داد به اجبار دست از کار می کشیدند. اما بعد از انقلاب صنعتی زمان کار تعریف شد و مدت کار به عنوان یکی از مبانی تولید محاسبه شد و زمان کار از زمان بیکاری تفکیک شد. بنابراین مبنای پیدایش اوقات فراغت به مفهوم جدید آن به انقلاب صنعتی باز می گردد ( سعیدی رضوانی،1373، 16 ). بی گمان عوامل گوناگونی بر نحوة گذران اوقات فراغت زنان نیز تأثیر گذاشته که از آن جمله می توان به عواملی همچون سن، سطح معلومات، موقعیت اجتماعی و شغلی، مدیریت اوقات فراغت، وضعیت خانوادگی، امکانات و تربیت خانوادگی، موقعیت اجتماعی افراد از نظر درآمد، طرز تفکر و استنباط شخص از گذران اوقات فراغت، دسترسی به امکانات دور دنیا که به روش های مختلف بر فرصت های افراد در فعالیت های اوقات فراغت تأثیر می گذارند می توان اشاره نمود ( یلدا، 1388، 27 ). تعدادی از جامعه شناسان معتقدند که تقسیم های اجتماعی در جوامع، چگونگی گذران اوقات فراغت را تعیین نمی کنند. همانطوری که نابرابری هایی در تحصیل، موقعیت های شغلی، مسکن و درآمد وجود دارد، در مورد اوقات فراغت نیز این گونه است. کسانی که در مناطق مسکونی مرفه زندگی می‌کنند برای انواع فعالیت های تفریحی از امکانات و تسهیلات کافی برخوردارند. آنها در خانه های خود گردشگاه های نزدیک محل زندگی خود، محل های بازی، خیابان ها، بلوارهای زیبا، مکانهای فرهنگی و هنری، امکان فعالیت های تفریحی سالم و دلپذیر را دارند. شرایط زندگی و امکان دسترسی به وسایل تفریحی، خود نشانه ای از رفاه مردم به شمار می رود (Parker. S , 1983  ). 

بحث

نقش جنسیت[3] در نحوة گذران اوقات فراغت

این بحث که جنسیت تا چه حد در چگونگی اوقات فراغت تأثیر دارد، بسیار مشکل است. بی گمان زنان وقت کمتری دارند و دامنة وقتشان تنگ تر است. از طرف دیگر، فضاها و امکاناتی که برای گذراندن اوقات فراغت آنها موجود است، کمتر است. در بسیاری از جوامع مانند جامعة ایران، بیشترین مسئولیت خانواده به عهدة زنان است. این مسئولیت ها موجب می شود آنان از یک سو، زمان فراغت کمتری داشته باشند و از سوی دیگر، تمایل زیادی برای گذراندن اوقات فراغت به صورت فعال نداشته باشند. اگر چه در سال های اخیر گام های مثبتی برای ایجاد امکانات و تأسیسات ورزشی برای زنان برداشته شده است، اما هنوز هم آنان از این نظر در مضیقه اند و امکانات برابری با مردان ندارند و این موجب می شود که آنها اوقات فراغت خود را بیشتر به تماشای تلویزیون، انجام کارهای دستی، هم صحبتی، نشستن در کوچه در جوامع بومی و محلی کوچک، شنیدن موسیقی یا نوارهای مذهبی و مطالعه بگذرانند ( تند نویس، 1381، 25). این در حالی است که مردان اوقات فراغت خود را بیشتر در بیرون از خانه می گذرانند. دلیل دیگر متفاوت بودن گذران اوقات فراغت زنان و مردان، رویارویی زنان جوان با ارزش ها سنت ها و اعتقادات است. بر اساس این عقاید و سنت ها، از دختران انتظاراتی می رود که شاید در مورد پسران چنین نباشد، این سنت ها موجب شده اند دختران در گذران اوقات فراغت به اندازة پسران آزادی عمل نداشته باشند ( هییود و همکاران، 1380، 23 ).

زنان و اوقات فراغت

یکی از تقسیمات اجتماعی که به ناهمگونی و نابرابری در فراغت منتهی می شود، جنسیت است. جنسیت نوعی ساختار اجتماعی است و به استنباط جامعه از رفتار، ویژگی ها و نقش های مناسب برای مردان و زنان مربوط می شود. بر اساس سن و جنس طیفی از دلالتها و نگرش ها در مورد رفتار مناسب اجتماعی وجودارد که فعالیت های اوقات فراغت را توضیح می دهد (نوایی نژاد، 1376، 32 ). تحقیقات انجام نشان دهنده آن است که سه عامل کلیدی در فراغت تأثیرگذار هستند ( زمان، فعالیت، فضا ) زنان در هر سه مورد وضعیت نامساعدی برای فراغت دارند. وقت آنها برای فعالیتهای اوقات فراغت محدود است. فضاهای فیزیکی و اجتماعی که زنان میتوانند در آنجا به فعالیتهای فراغتی بپردازند محدود است و در واقع همه گزینه های اوقات فراغت آنها دچار مشکل است. در بیشترین موارد نخستین مسئولیت زنان سازماندهی امور خانه و انجام کارهای خانه است و مسئولیتهای خانگی به گونه ای است که تنظیم وقت و مشخص کردن مرزکار و اوقات فراغت را دشوار می‌سازد. بنابراین باعث تکه تکه شدن اوقات فراغت می شود. از این رو ترسیم خط میان کار و فراغت دشوار است ( لس هییود و همکاران، 1380، 46 ).

در جامعه ما زنان نیمی از جمعیت کشور را تشکیل می دهند و این در صورتی است که نگاه و برخورد زنان در ایران به موضوع سرگرمی در اوقات فراغتشان متفاوت است. گروهی از آنها سرگرمی را نمی شناسند و درباره اش فکر هم نکرده اند و غالب آنان علت عدم توجه خود را به این موضوع بیشتر مشغله ها و گرفتاریهای فراوان زندگی و مشکلات  اقتصادی ذکر می‌کنند. ( علوی زاده، 1387، 70 ) مهمترین متغیرهایی که در نحوة گذران اوقات فراغت زنان نقش اساسی دارند عبارتند از: شغل و نوع کار، مشکلات مالی، فشار همسران و خانواده، تعداد فرزندان، کار شدید خانگی، سن، امکانات، برنامه ریزی دولت و نابرابریهای طبقاتی و نژادی است (حسینی، رحیمی، 1385، 36 ). اگر زنان در حوزه‌های اجتماعی شرکت می جویند این مشارکت آنان در محدودة جنسیتی انجام می گیرد. از آنجا که مسئولیهای خانگی و خانوادگی از نظر تعریف، کار محسوب نمی شود زنان معمولا برای خود کارهای نیمه وقت خارج از منزل را انتخاب می کنند و یا این انتخاب به مشکلات اقتصادی آنها بر می گردد. این در حالی است که مردان را اغلب در بازار کار اولیه و بانوان را در بازارهای ثانویه یا کارهای پست می توان یافت و این موضوع اغلب در دادن دستمزد برجسته تر می شود. میزان ساعات کار و اختصاص یافتن بیشترین ساعات روز در محیط کار باعث شده که فرصت کمتری برای پرداختن به اوقات فراغت باقی بماند و این امر باعث نارضایتی اغلب زنان شاغل از اوقات فراغت در لذت آنها از این اوقات می شود ( احمدی، 1385، 56 ). نحوه این اوقات برای زنان به میزان زیادی به سطح تحصیلات و پایگاه اجتماعی آنان بستگی دارد. به طوری که در پایگاههای اجتماعی پایین بیشتر به صورت جمعی و به تعبیری خانوادگی می گذرد و هر چه پایگاهای اجتماعی و اقتصادی زنان افزایش یابد نحوة گذران اوقات فراغت آنان بیشتر جنبة فردی پیدا می کند زیرا به دلیل برخورداری از امکانات مالی و فرهنگی این امکان برای آنها بیشتر فراهم می شود که بتوانند بهتر برنامه ریزی کنند و خواسته هایشان را مهیا نمایند. این گروه ساعاتی را برای برنامه ها و سرگرمی های فردی خود اختصاص می دهند. ( پوراسماعیل، 1375، 34) برگزاری و شرکت در مهمانی ها و دوره های دوستانه، ثبت نام در کلاسهای ورزشی مانند والیبال، شنا و...، کلاسهای هنری متفاوت، حضور در گروههای اجتماعی، مطالعه و همچنین رفتن به سینما از جمله سرگرمی هایی است که این دسته از زنان برای خود برنامه ریزی می کنند.یکی دیگر از فاکتورهای اساسی که در نحوة گذران اوقات فراغت نقش دارد، سن آنهاست. به طوری که اوقات فراغت دختران جوان مطابق با روحیه جوانیشان است و به همان نسبت زنان بزرگسال فعالیت هایشان مطابق با سن و سال آنهاست. ( همان، 38 ) بررسی ها نشان می دهد مهمترین عامل در نحوة گذران اوقات فراغت شرایط اقتصادی، فردی و خانوادگی است. همچنین یکی از مسایل‏ مهم، نداشتن آزادی در انتخاب برنامة تفریحی است که در ایران بیشتر ناشی از نظارت خانواده و جامعه است. از طرفی معاشرت های خانوادگی بخش بزرگی از این اوقات را به خود اختصاص داده که این امر حاکی از آن است که در ایران خانواده هنوز نقش و مقام مهمی در چگونگی و نحوة گذران اوقات فراغت را داراست. بر اساس تحقیقاتی که تاکنون انجام شده بیشترین میزان اوقات فراغت زنان در شهرهای بزرگ صرف فعالیتهایی مانند ورزش، مسایل‏ مذهبی، سیر و سفر، فعالیتهای هنری ( شامل نقاشی، قالی بافی، صنایع دستی، معرق کاری و... ) و مطالعه ( روزنامه، کتاب، مجله )، سرگرمی های دیگر مانند رادیو و تلویزیون، کامپیوتر و نیز سرگرمیهای بیرون از منزل مانند سینما و موزه و تئاتر و خیابان گردی و... است. اما در شهرهای کوچک تر و روستاها مهمترین نوع گذران اوقات فراغت برای بانوان به شکل دید و بازدید، رفتن به مهمانی و تماشای تلویزیون و در کل بیشتر به صورت دسته جمعی است. همة این نوع فراغت ها بستگی به وجود امکانات داشته که آن امر می تواند به لذت بخش تر کردن اوقات فراغت بانوان بیانجامد ( عابدین زاده، 1376، 66 ). عوامل تأثیرگذار در گذران اوقات فراغت زنان را می توان با نمودار شماره ( 1 ) نشان داد.

نمودار شماره ( 1): اوقات فراغت زنان و عوامل تأثیرگذار در چگونگی انجام آن

منبع: (حسینی و رحیمی، 1385، 48)

مدیریت مراکز اوقات فراغت زنان

مراکز اوقات فراغت زنان به دلیل حساسیت خاص خود از اهمیت قابل ملاحظه ای برخوردار است و عوامل و ضوابط خاصی را می طلبد بنابراین مدیریت این مراکز بسیار مهم وقابل اهمیت است. در این خصوص مدیران این مراکز بایستی از برنامه ریزی مدون و ضوابط خاصی پیروی نمایند. مدیران اوقات فراغت زنان می توانند در قالب برنامه ریزی برای خدمات و تسهیلات اوقات فراغت و مدیریت آن، اوقات فراغت را فرصتی برای زنان تلقی کنند که آنها را جذب می کند، با انتخاب آن به رضایت و خرسندی دست می یابند و از طریق آن به دلبستگی ها و مشغله هایی هدایت می شوند که کیفیت زندگی آنها را بالا می برند. مدیران اوقات فراغت باید قبل از هر چیز دیگر مدیران خوبی باشند. باید اصول، فرایندها و روشهای عمومی مدیریت را بشناسند و از توانایی کار کردن با زنان، برخوردار باشند. باید مهارت رهبری، تصمیم گیری، ارتباطات و سرپرستی داشته باشند. مدیران باید ماهیت تجربة اوقات فراغت و آنچه که مردم را به فعالیت های تفریحی بر می انگیزد، درک کنند. آنها باید محیط هایی خلق کنند که فعالیت های فراغت در آن رشد کنند و شکوفا شوند (تورکیلدسن، 1383، 43 ).

مشخصات مکانیابی در تعیین مراکز گذران اوقات فراغت

 در منشور آتن برای بافت فیزیکی شهر چهار نوع کاربری در نظر گرفته شده است که یکی از مهمترین آنها کاربری گذران اوقات فراغت است. کاربریهای اوقات فراغت بر حسب مقیاس عملکردی در سطح شهر و منطقه آن مشخصات مکانی متفاوتی دارن و به طور کلی از ضوابط مکانی ذیل پیرو کنند:

- باید در فاصله معینی از نواحی مسکونی قرار گیرند و دسترسی به آنها آسان باشد.

- محل انواع فعالیتهای فرهنگی و تفریحی که جاذب جمعیت هستند باید در مراکز شهر قرار گرفته باشد یا این محلها هسته های ویژه ای را به وجود آورند که در مرکز برزنهای شهری قرار گیرند.

- برای احداث تسهیلاتی که به بنا و پارکینگ نیاز دارند و یا انواع ورزشهای میدانی، شیب زمین باید کمتر از 5 درصد باشد تا با هزینه کم بتوان تسطیح کرد. برای فضاهای باز وسیع و نواحی حفاظت شده عمومی در شیب زمین محدودیتی وجود ندارد و شرایط مناسب محیطی و طبیعی و همچنین تنوع در سیمای زمین رجحان دارد.

- مراکز گذران اوقات فراغت را باید بر اساس ظرفیت، وسعت، جاذبه فضایی، میزان استفاده و شعاع دسترسی طبقه بندی کرد و تجهیزات مناسب را فراهم آورد. براین اساس تجهیزات اوقات فراغت محله می‌تواند شامل امکانات فرهنگی مانند کتابخانه یا امکانات ورزشی مانند استخر یا زمین ورزشی باشد. اما تجهیزات فوق بر حسب جمعیت و ساختار در هر شهر و محله جدید ایجاد می شود (پورمحمدی، 1386، 103 ).

روش پژوهش

روش پژوهش در این تحقیق بر اساس هدف کاربردی و بر اساس ماهیت توصیفی – تحلیلی است که در این زمینه ابزار جمع آوری اطلاعات از طریق مطالعات کتابخانه ای و اسنادی بوده و ابزار سنجش اطلاعات از طریق پرسشنامه صورت گرفته است. نمونه گیری آماری در مناطق مورد پژوهش ( مناطق 5 و 6 شهر اصفهان )، بر اساس نمونه گیری تصادفی ( احتمالی ) به تعداد 330 نفرانتخاب گردیده که بر اساس فرمول کوکران به شرح زیر مورد محاسبه قرار گرفته است:

در این فرمول ( n ) حجم نمونه بوده و ( t )اندازه متغیر در توزیع نرمال است که با احتمال 95 درصد در صحت گفتار پاسخگوبان با توجه به جدول مربوطه اندازه 96/1 در نظر گرفته شده است. همچنین ( p ) درصد توزیع صفت در جامعه است که معادل 7/0 در نظر گرفته شده و ( q ) درصد افراد فاقد صفت مورد نظر در جامعه که معادل 3/0 منظور شده و d مجذور تفاضل نسبت واقعی در جامعه با میزان تخمین محقق است که حداکثر 5 %  است. (N) جمعیت آماری زنان در هر دو منطقه ( 124941 نفر) است که با استفاده از فرمول کوکران 321 نفر به عنوان حجم نمونه انتخاب شده که جهت نتیجه گیری بهتر این تعداد به 330 نفر افزایش یافت.

فرمول شماره 1: فرمول کوکران ( جهت تعیین حجم نمونه )

در این پژوهش پس از بررسی داده های بدست آمده از مدل عوامل استراتژیک[4] ( عوامل استراتژیک داخلی و خارجی تأثیرگذار ) استفاده گردیده است، سپس از مدل تلفیقی (SFAS) و مدل ارزیابی SWOT در زمینه چگونگی این عوامل و تأثیرات آنها استفاده گردیده و داده های حاصله به صورت جداول و نمودارها به تصویر کشیده شده است که با استفاده از این داده ها راهبردهایی با توجه به اولویت های زمانی ( کوتاه مدت، میان مدت و دراز مدت ) عرضه گردیده است. بدیهی است مدل عوامل استراتژیک مدلی است که برنامه ریزی به عنوان فرآیندی ذهنی و عملی، مجموعه ای از تصمیم گیری سنجیده ای است که بر اساس موارد کمی، کیفی، زمانی و مکانی شیوه دخالت انسان را در موضوعی مشخص بیان می‌کند. ( رهنمایی و شاه حسینی، 1383، 6 ) استراتژی فرآیندی همه جانبه و تلفیقی بوده که محاسن یا نقاط قوت اصلی سیستم را با عوامل و تغییرات محیط مربوط می سازد و به نحوی طراحی شده است که با اجرای صحیح آن از دستیابی به اهداف اصلی سیستم اطمینان حاصل می گردد. ( گلوک و جاج، 1382، 14 ) مدیریت استراتژیک عبارت است از فرآیندی که از طریق آن سیستم ها، محیط داخلی ( نقاط قوت و ضعف ) و محیط خارجی ( فرصت ها و تهدیدها) خود را تحلیل کرده و از آن شناخت کسب می کنند، علاوه بر آن مسیر استراتژیک خود را پایه گذاری کرده، استراتژی هایی خلق می کند که آنها را برای  رسیدن به اهداف تعیین شده کمک می نماید. ( هریسون و جان، 1382، 190 ) مدیریت و برنامه ریزی استراتژیک محیط خارجی را به منظور کشف و درک نقاط قوت و ضعف سیستم بررسی می کنند و عواملی که در آینده سیستم بیشترین تأثیر را دارند، اصطلاحا عوامل استراتژیک نامیده می شوند که شامل: نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدها است. در واقع می توان گفت برنامه ریزی استراتژیکی به عنوان مجموعه ای از تصمیمات و اقدامات تعریف می شود که نتیجه آن تنظیم و تحلیل سیتماتیکی مناسب قوت ها و فرصت ها برای به حداقل رساندن ضعف و تهدیدهاست. ( هانگر و همکاران، 1384، 85 ) همچنین در این پژوهش از مدل تجزیه و تحلیل عوامل خارجی ( EFAS )[5] استفاده شده که این مدل یکی از روش های مورد استفاده برای سازماندهی عوامل خارجی در قالب مقوله های فرصت ها و تهدیدهاست. روشی برای تجزیه و تحلیل عوامل خارجی فراروی یک سیستم با استفاده از عوامل درجه بندی با توجه به اهمیت داده شده به هر یک از فرصت ها و تهدیدهاست (حکمت نیا و موسوی، 1385، 286 ). در این روش ابتدا شاخص های توسعه مراکز اوقات فراغت زنان در هر دو منطقه 5 و 6 در قالب قوت ها[6]، ضعف ها[7]، فرصت ها[8] و تهدید ها[9] آورده شده و بعد از آن به هر کدام از شاخص ها بر اساس مدل عوامل داخلی و خارجی وزن ها و رتبه هایی داده می شود و سپس با ضرب وزنها در رتبه ها امتیاز وزنی هر شاخص بدست آمده و سپس با استفاده از مدل تجزیه و تحلیل استراتژیک به اولویت بندی مکانی و زمانی هر یک از شاخص ها پرداخته شده و افق زمانی آنها مشخص گردیده است. وضعیت اوقات فراغت زنان در منطقه 5 و 6 شهر اصفهان با استفاده از مدل عوامل استراتژیک و روش و تحلیل داده ها همانگونه که در روش تحقیق بیان گردید با استفاده از پرسشنامه تهیه شده بر اساس فرمول کوکران، تعداد 321 نفر به طور تصادفی از کل جامعه آماری انتخاب گردیدند، که بر اساس سنین مختلف در طبقات سنی 18 تا 60 ساله و... قرار داشتند در زمینه سئوال های مختلف مطرح در پرسشنامه، اکثر زنان پاسخ دهنده تمایل به گذران اوقات فراغت خود در مراکز ورزشی؛ استخرهای سرپوشیده، فضاهای سبز شهری و پارک ها عنوان نموده اند و تمایل کمتری به استفاده از کتابخانه نشان داده اند. در ضمن بهترین ساعات استفاده از کتابخانه را بین ساعت 6 تا 8 بعدازظهر داشته، زیرا در این ساعات، رفت و آمد زیادتر بوده و احساس امنیت و آرامش بیشتری به آنها دست داده است. برای دستیابی به مراکز اوقات فراغت بهترین وسیله را وسایل نقلیه عمومی دانسته و کمتر تمایل به پیاده روی و یا استفاده از دوچرخه نشان داده‌اند. طبق نظرسنجی به عمل آمده 63درصد تمایل به استفاده از وسایل نقلیه عمومی و 13 درصد تمایل به پیاده روی و 7 درصد به استفاده از دوچرخه دارند. در بین زنان، زنان خانه دار برنامه ریزی چندان مدونی برای اوقات فراغت خود نداشته اند و فرهنگ سازی مطلوبی در این زمینه برای آنها صورت نگرفته است. در این نظرسنجی زنان به نقش نیروهای انتظامی و وجود کلانتری ها و همجواری آنها در کنار مراکز اوقات فراغت اشاره داشته و نسبت به تردد ماشین های گشت نیروی انتظامی در ساعات خاصی از روز علاقمندی و رضایت خود را اظهار نموده اند. نمودارهای شماره ( 2 تا 5 ) مؤید درصد رضایتمندی زنان از مراکز اوقات فراغت، مراکز مورد علاقه زنان، تأثیر آن در شادمانی خاطر زنان و نقش همجواری مراکز امنیتی کلانتری ها به مراکز اوقات فراغت زنان در مناطق 5 و 6 شهر اصفهان است که به بررسی آن پرداخته می شود.

جدول شماره 1: مراکز مورد علاقه زنان مناطق 5 و 6 شهر  اصفهان

نمودار شماره 2 : مراکز اوقات فراغت مورد علاقه زنان مناطق 5 و 6 شهر اصفهان

از بین آمار پرسشگران فضای سبز بیشترین علاقه مندی زنان را نشان می دهد که به دلیل هزینه بسیار مناسب و در دسترس بودن بیشترین آمار را به خود اختصاص داده، پس از آن استخرهای سرپوشیده و سالنهای ورزشی و در نهایت آخرین آمار مربوط به کتابخانه ها است که پایین ترین آمار را به خود اختصاص داده است این امر نشان دهنده پایین بودن سرانه مطالعه در بین زنان مناطق  و 6 شهر اصفهان است.

جدول شماره 2: رضایت مندی زنان از عملکرد مراکز اوقات فراغت

میزان رضایتمندی پاسخگویان از عملکرد مراکز اوقات فراغت در حد متوسط بوده و دارای فراوانی 138 ( 40 درصد ) می باشد که قابل بسی تامل بوده و از این لحاظ باید سیاستهای تازه ای در نظر گرفته شود.

نمودار شماره 3 : رضایتمندی زنان مناطق 5 و 6 شهر اصفهان از مراکز اوقات فراغت

جدول شماره 3: همجواری مراکز پلیس در ایجاد امنیت مراکز اوقات فراغت

نمودار شماره4: همجواری مراکز پلیس در ایجاد امنیت مراکز اوقات فراغت

با توجه به نظر پاسخگویان همجواری مراکز پلیس و نیروی انتظامی در ایجاد امنیت هر چه بیشتر مراکز اوقات فراغت تاثیر بسیار زیادی داشته به طوری که دارای فراوانی 218 ( 68 درصد ) از نظر پاسخگویان بوده و تعداد 19 فراوانی ( 6 درصد ) از پاسخگویان تاثیر آن را کم دانسته اند. که آن هم  به دلیل از بین بردن رعب و وحشت جهت بانوان محترم از طریق نیروی انتظامی و ماشین های گشت نقش این مراکز و کلانتری بسیار حساس و مهم بوده و می تواند سبب ایجاد امنیت کامل در مراکزی که مخصوص مراجعه بانوان است گردد.

جدول شماره 4: تأثیر مراکز اوقات فراغت در شادابی زنان

نمودار شماره 5: تأثیر مراکز اوقات فراغت در شادابی زنان

با توجه به نظر پاسخگویان مراکز اوقات فراغت تأثیر زیادی در شادابی زنان داشته و موجب لطافت روح و روان زنان می گردد

موقعیت جغرافیایی مناطق 5 و 6 شهر اصفهان

شهر اصفهان از نظر منطقه بندی شهر دارای 14 منطقه می‌باشد. منطقه 5 به وسعت6000 هکتار که 6/12 درصد از کل مساحت شهری و منطقه 6 به وسعت 6600 هکتار که 8/13درصد از کل مساحت شهر اصفهان را به خود اختصاص داده اند. جمعیت زنان منطقه 5، 72136 نفر و زنان منطقه 6، 52805 نفر می باشد که به ترتیب 97/49 درصد و 44/49 درصد از کل جمعیت منطقه را در بر گرفته‌اند. (آمارنامه شهرداری اصفهان، 1389، 23)

مدل تجزیه و تحلیل عوامل خارجی ( EFAS )

در مدل تجزیه و تحلیل عوامل خارجی نیز با تجزیه و تحلیل عوامل خارجی مؤثر در مراکز اوقات فراغت زنان در مناطق 5 و 6 شهر اصفهان و بررسی فرصت ها و تهدیدهای فراروی این مراکز مشخص شد که مرکزیت قرار گرفتن این مکان ها به عنوان یک جایگاه معتبر جهت گذران اوقات فراغت زنان و همجواری آنها با مراکز نیروی انتظامی در ایجاد امنیت بیشتر با 4/0 دارای بیشترین امتیاز وزنی و در تهدیدها نداشتن امنیت مالی زنان و بالا بودن ترافیک شهری در عدم حضور آنان به این مراکز به ترتیب با امتیاز وزنی 5/0 و 4/0 به عنوان عوامل تهدید کننده محسوب می شوند. بنابراین می توان با برنامه ریزی صحیح این تهدیدها را به فرصت تبدیل نموده و اقدامات مؤثرتری در این زمینه به عمل آورد، با توجه به این که مجموع امتیاز وزنی عدد 2/3 را در سطح بالاتر از متوسط ( 3 )  نشان می دهد، بنابراین مراکز اوقات فراغت زنان از نظر پاسخگویی به عوامل خارجی در سطح بالاتر از متوسط قرار گرفته که می توان با تقویت فرصت ها و افزایش آن ها و کاهش تهدیدها برنامه ریزی های دقیق تری را در این زمینه نشان داد. جدول شماره ( 5 ) تجزیه و تحلیل عوامل خارجی ( EFAS ) مراکز اوقات فراغت زنان در مناطق 5 و 6 شهر اصفهان را نشان می دهد.

جدول شماره 5: عوامل خارجی ( EFAS ) مراکز اوقات فراغت زنان در مناطق 5 و 6 شهر اصفهان در سال 1389

منبع: مطالعات میدانی نگارندگان

مدل تجزیه و تحلیل عوامل داخلی (IFAS )

نتایج به دست آمده از تجزیه و تحلیل عوامل داخلی نشان می دهد که سنخیت داشتن مراکز اوقات فراغت زنان با نوع جنس و سن زنان و عدم پراکندگی این مراکز در نقاط مختلف مناطق هر کدام با امتیاز وزنی 5/0 به عنوان بالاترین عوامل قوت و ضعف در این مراکز محسوب شده که با برنامه ریزی های بلند مدت می توان جهت بر طرف نمودن این ضعف ها اقدامات بهینه‌ای صورت پذیرد. امتیاز وزنی کل عوامل داخلی عدد 6/3 را نشان داده و بیانگر این امر است که مراکز اوقات فراغت زنان در پاسخ به مراجعه کنندگانش امتیازی بالاتر از حد متوسط را دارا است. جدول شماره ( 6 ) تجزیه و تحلیل عوامل داخلی (IFAS) ارزیابی مراکز اوقات فراغت زنان در مناطق 5 و 6 شهر اصفهان در سال 1389  را نشان می دهد.

جدول شماره 6: عوامل داخلی ( IFAS ) ارزیابی مراکز اوقات فراغت زنان در مناطق 5 و 6 شهر اصفهان در سال 1389

منبع: مطالعات میدانی نگارندگان

مدل تلفیقی استراتژیک، خلاصه تجزیه و تحلیل عوامل داخلی و خارجی (SFAS)

این مدل با استفاده از جدول های خلاصه تجزیه و تحلیل عوامل خارجی و داخلی و ترکیب آنها، به عنوان مهمترین عوامل در مدل استراتژیک می باشد. در جدول خلاصه تجزیه و تحلیل عوامل استراتژیک، برنامه ریزی عامل مهمی بوده که تصمیم گیری های استراتژیک را می توان از طریق آن اتخاذ نمود. ابتدا در ستون عوامل استراتژیک مهمترین عوامل خارجی و داخلی که دارای وزن بیشتری بودند آورده شده و پس از آن وزنها و رتبه های آنها مشخص و سپس شیوه برنامه ریزی های اعمال شده

برای آنها مد نظر قرار می گیرد.در این خصوص برنامه ریزی کوتاه مدت با 6 شاخص بیشترین تعداد را داشته، که اقدامات سریعی را در بخش تهدیدها و ضعف ها ضروریت می بخشد. مجموع امتیاز وزنی عوامل استراتژیک نیز عدد 8/4 را نشان داده که بیانگر وضعیت بالاتر از حدمتوسط مراکز اوقات فراغت را در مواجهه با عوامل داخلی و خارجی است.  

جدول شماره 7: خلاصه تجزیه و تحلیل عوامل استراتژیک در مراکز اوقات فراغت زنان

منبع: مطالعات و محاسبات نگارندگان

عوامل استراتژیک و بررسی وضعیت مراکز اوقات فراغت با استفاه از مدل ارزیابی (SWOT)

مدل SWOT، مدلی است که به شکل نظام یافته هر یک از عوامل قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدها را شناسایی کرده و استراتژی های متناسب با موقعیت کنونی مراکز گذران اوقات فراغت زنان مورد بررسی را منعکس می‌کند. لذا ابتدا عوامل محیط درونی به نقاط قوت و نقاط ضعف و عوامل محیط بیرونی را به فرصت ها و تهدیدها طبقه بندی نموده ایم. (زیاری، 1384، 238 ) تجزیه و تحلیل SWOT شناسایی نظام مند عواملی است که باید بهترین سازگاری را با آنها داشته باشد. از دیدگاه این مدل یک استراتژی مناسب قوت ها و فرصت ها را به حداکثر و ضعف ها و تهدیدها را به حداقل می‌رساند. در واقع نقطه کلیدی این مدل، تجزیه و تحلیل دامنه ای از همه جنبه های موقعیتی سیستم و در نتیجه، فراهم کننده چارچوب مفیدی برای انتخاب راهبرد است ( حکمت نیا و موسوی، 1385، 293 ).

جدول شماره 8: مدل SWOT و نحوه تعیین استراتژیها

منبع: مشیری و مهدوی، 1388، 19

مدل SWOT یکی از ابزارهای استراتژیک، تطابق نقاط قوت و ضعف درون سیستمی با فرصت ها و تهدیدات برون سیستمی است. از دیدگاه این مدل یک استراتژیی مناسب قوت ها و فرصت ها را به حداکثر و ضعف ها و تهدید ها را به حداقل ممکن می‌رساند. برای این منظور نقاط قوت و ضعف و فرصت ها و تهدیدها در چهار حالت کلی so، wo، st، wt پیوند داده می‌شوند و گزینه های استراتژی از بین آنها انتخاب می‌شوند. (هریسون و جان، 1382، 192 )، جدول‌های شماره ( 9، 10 و 11)

جدول شماره 9: عوامل مؤثر بر وضعیت مراکز اوقات فراغت زنان باتوجه به مدل SWOT

منبع: مطالعات میدانی و محاسبات نگارنده

جدول شماره 10: اولویت بندی فرصت ها و تهدیدها از دید پاسخگویان و رتبه بندی آنها

منبع: مطالعات میدانی و محاسبات نگارنده

جدول شماره 11:  اولویت بندی فرصت ها و تهدیدها از دید پاسخگویان و رتبه بندی آنها

منبع: مطالعات میدانی و محاسبات نگارندگان