بررسی درجه توسعه‌‌یافتگی شهرستان‌های کشور و رابطه آن با نرخ شهرنشینی

زیاری, کرامت الله; محمدی, اکبر; عطار, خلیل

تعداد نشریات	43
تعداد شماره‌ها	1,650
تعداد مقالات	13,402
تعداد مشاهده مقاله	30,206,643
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	12,075,388

بررسی درجه توسعه‌‌یافتگی شهرستان‌های کشور و رابطه آن با نرخ شهرنشینی

برنامه ریزی فضایی

مقاله 1، دوره 1، شماره 3، فروردین 1391، صفحه 1-16 اصل مقاله (584.45 K)

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

کرامت الله زیاری^* ¹؛ اکبر محمدی²؛ خلیل عطار³

¹استاد گروه جغرافیای دانشگاه تهران

²- دانشجوی دکترا رشته برنامه ریزی شهری از دانشگاه تهران

³کارشناس ارشد علوم اقتصادی استانداری کردستان

چکیده

بررسی و تحلیل جایگاه نواحی از لحاظ توسعه بعنوان مبنایی برای برنامه‌ریزی‌های آتی دارای اهمیت بسزایی است؛ چرا که تنها با تعیین وضعیت کمی و کیفی شاخص‌های گوناگون در وضع موجود بر پایه قابلیت‌های بنیادین آنها می‌توان به چشم‌انداز روشنی امیدوار بود. فراتر از آن ارتباط نرخ شهرنشینی و نقش آن چه بصورت علت و چه بصورت معلول با سطح توسعه مناطق خطوط راهنمای خوبی برای برنامه‌ریزی سازماندهی فضایی کشور بدست می‌دهد. تفاوت توسعه در شهرستان‌های مختلف کشور به چه اندازه است؟ و آیا ارتباطی بین سطح توسعه و نرخ شهرنشینی در کشور وجود دارد؟ در این تحقیق ابتدا بعد از انتخاب شاخص‌ها و وزن‌دهی به آنها با استفاده از روش «آنتروپی شانون»، 336 شهرستان کشور با روش «تاپسیس خطی» از نظر درجه توسعه‌یافتگی رتبه‌بندی شده و سپس با دو تکنیک ضریب همبستگی و رگرسیون تک متغیره ارتباط سطح توسعه با نرخ شهرنشینی در کشور بررسی شده است . نتایج تحقیق ضمن ارایه رتبه‌بندی شهرستان‌های کشور به لحاظ توسعه، موید ارتباط کاملاً معنادار بین سطح توسعه‌یافتگی شهرستان‌های کشور با نرخ شهرنشینی آنها دارد.

کلیدواژه‌ها

سطح توسعه؛ تاپسیس خطی؛ انتروپی شانون؛ نرخ شهرنشینی

اصل مقاله

مقدمه

مناطق مختلف کشور تحت تأثیر عوامل تاریخی، فرهنگی، جغرافیایی و سیاست‌های کلان؛ مسیرهای گوناگونی در زمینه توسعه طی کرده‌است. همچنین تفوق شیوه معیشت شهری بر دو شیوه دیگر زیست از دهه 50 به دلیل اصلاحات ارضی، شبه مدرن شده و متعاقب آن وقوع انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی نظام فضایی کشور را دچار عدم تعادل نموده است. نتایج این دگرگونی‌ها عموماً در تفاوت‌های آشکار درجه توسعه‌یافتگی درون استانی، منطقه‌ای و ملی بخوبی مشهود است.

مفهوم توسعه برخلاف رشد که ریشه در ترقی شاخص‌های اقتصادی و بخصوص درآمد سرانه دارد؛ به معنای ارتقای همه شاخص‌های تأثیرگذار بر کیفیت زندگی معنوی و مادی انسان‌هاست.

معنای توسعه تا اواسط قرن گذشته تداوم رشد اقتصادی بود که اغلب با رشد تولید ناخالص ملی و درآمد سرانه کشورها سنجیده می‌شد. اکنون دیدگاه‌های عدالت اجتماعی، خوداتکایی و تعادل‌های بوم شناسانه با مفهوم نوین توسعه پیوند یافته است ( زیاری، 1385 : ص13 ).

به اعتقاد عده‌ای توسعه رشد سریع و ممتدسرانه واقعی، همگام با پیشرفت‌هایی در مشخصات تکنولوژیکی، اقتصادی و جمعیتی جامعه است. (Easterlin,1968,395).

در جمع‌بندی مقوله توسعه باید مفاهیمی همچون عدالت اجتماعی، افزایش نقش و مشارکت زنان در جامعه، افزایش آزادی‌های مدنی و حق انتخاب سرنوشت و توجه به محیط‌زیست و منابع آن در کنار مفاهیم رشد اقتصادی مدنظر قرار گیرد. بعنوان یکی از عمده‌ترین مسایل پیش‌روی توسعه، شناخت وضعیت و تأثیرنقاط شهری بعنوان عمده‌‌ترین شکل سکونت‌گاهی کشور، نقاط ضعف و قوت، توان‌ها و کمبودهای آنها در برنامه‌ریزی شهری؛ نه تنها موجب ارائه طرحها و برنامه‌های غنی‌تر می‌گردد؛ بلکه نوعی ضرورت اساسی محسوب می‌شود. در این تحقیق با استفاده از روش تاپسیس خطی و وزن‌دهی به روش آنتروپی شانون تمام 336 شهرستان کشور از نظر سطح توسعه رتبه‌بندی شده‌اند.

این تحقیق در پی بررسی دو فرضیه زیر است:

1- بنظر می‌رسد سطح توسعه بین شهرستان‌های کشور دارای تفاوت‌های اساسی باشد.

2- بنظر می‌رسد که ارتباط معناداری بین سطح توسعه شهرستان‌ها و نرخ شهرنشینی وجود دارد.

هدف کلی این مطالعه شناخت و رتبه‌بندی مناطق مختلف کشور از نظر توسعه و پی‌بردن به رابطه بین نرخ شهرنشینی و درجه توسعه‌یافتگی مناطق است و نتایج آن در راستای کاهش نابرابری‌های ناحیه‌ای، منطقه‌ای و ملی که از اهداف اصلی برنامه‌ریزی‌های توسعه است ؛ می‌تواند راهگشا باشد .

در خصوص مفهوم توسعه، تباینات توسعه، علل و عوامل آن، تأثیرات عدم تعادل‌ها و رابطه توسعه و شهرنشینی، هم در سطح کشور و هم در متون علمی خارجی مطالعاتی صورت گرفته است که در دو بخش ارایه می‌شود :

الف ) مطالعات خارجی

در پی اثبات رابطه توسعه صنعتی و رشد شهری کشورها (شوای) معتقد است که افزایش روند جمعیت شهری به پدیده انقلاب صنعتی برمی‌گردد. پیدایش و اهمیت این پدیده متناسب با درجه و سطح صنعتی‌شدن کشورها است. (حبیبی،1375: 6)

رایندلی هم معتقد است که ((نقش شهرهای میانه اندام در توسعه یکپارچه ناحیه‌ای چشمگیر است. (Rondinelli,1985,195).

در سال 1763، آندرسون روشی به نام تاکسونومی ارایه نمود که در سال1950 توسط ریاضی‌دانان بسط داده شده و در سال 1968 بعنوان روشی برای طبقه‌بندی درجه توسعه‌یافتگی بین کشورهای مختلف توسط پروفسور هالوینگ بکار گرفته شد .

در سال 1996 ریچارد مورفی برای عیین توسعه‌یافتگی نقاط شهری این کشور از طریق تعیین حوزه نفوذ شهرها، پارامتر و شاخص‌هایی چون مهاجرت‌های روزانه‌ و دایم، تأسیسات و تجهیزات شهری را بکار گرفت .

به نظراستلی: هر تغییری در ساختار اقتصادی و اجتماعی سنتی جوامع بسوی آنچه که مدرن شدن نامیده می‌شود ؛ توسعه تلقی می‌شود. به عبارت دیگر جوامع سنتی- کشاورزی در فرآیند نوگرایی می‌بایست جای خود را به جوامع مدرن شهری- صنعتی بدهند (Astle,1989,13). کلارک معتقد است هر ترقی یا پیشرفت در تسهیلات رفاهی‌ و توزیع آنها از مفاهیم توسعه محسوب می‌شود .

بعبارت دیگر توسعه در کنار افزایش شاخص‌های اقتصادی با تغییرات دموگرافیکی، اقتصادی و تکنولوژیکی همراه است (Clark,1988,165) .

و بالاخره عده‌ای بر این باورند که توسعه[1]ایده و تمرینی است که از اوایل قرن نوزدهم بوجود آمد . این مفهوم با ایده پیشرفت[2] ، تفاوت دارد (Cowen;Shenton,1996.1).

ب) مطالعات داخلی :

بهفروز معتقد است «توسعه عبارت است از عملکردی است که موجب رشد، گسترش و درک آنچه قبلاً بالقوه بوده؛ می‌گردد» (بهفروز،1379: شماره 38).

کریم‌زاده در کتاب برنامه‌ریزی ناحیه‌ای شاخص z (توسعه مرکب اقتصادی) را برای استان تهران -که دارای بالاترین درصد شهرنشینی است- با 18/3 ، بیشترین میزان و برای کردستان و کهکیلویه و بویراحمد که دارای کمترین میزان شهرنشینی است، به ترتیب با 4/1- و 3/1- کمترین میزان محاسبه کرده است (حسین‌زاده دلیر،1385: 90). نامبرده در ادامه اشاره می‌کنند که عمده‌ترین ایزار کاهش نابرابری‌های ناحیه‌ای، سکونتگاه‌های شهری می‌باشد (حسین زاده دلیر، 1385: 92).

شکویی معتقد است که امتیازات اقتصادی و وجود امکانات و تأسیسات شهرها از عوامل توسعه در سیستم‌های شهری کشورهای جهان سوم هستند (شکویی،347:1372). در بخش دیگری از کتاب برنامه‌ریزی ناحیه‌ای، حسین‌زاده دلیر بعد از محاسبه سطح توسعه در ابعاد گوناگون به این نتیجه رسیده است که استان‌های دارای جمعیت شهرنشین بالاتر در شاخص‌های توسعه صنعتی، نیروی انسانی، باسوادی و فرهنگی دارای رتبه‌های بالاتر هستند.

خاکپور با استفاده از آنالیز تاکسونومی به سنجش میزان توسعه‌یافتگی دهستان‌های شهرستان شیروان اقدام نموده و دهستان‌های حومه و گلیان را بعنوان توسعه‌یافته معرفی کرده‌ است (خاکپور، 1385: 1).

حسین‌زاده و حسین ملکی در تحقیقی دیگر اقدام به رتبه‌بندی استان‌های کشور از نظر شاخص‌های توسعه نموده‌اند که براساس نتایج آن استان‌های تهران، اصفهان، گیلان و فارس در رده‌های بالاتر و کردستان، کهکیلویه ‌و بویراحمد و سیستان و بلوچستان در رده‌های آخر قرار گرفته‌‌اند (حسین‌زاده و ملکی، 1385 :1). قره‌خلو و حبیبی بعد از محاسبه سطح توسعه‌یافتگی استان‌های کشور با روش تاکسونومی اظهار می‌دارند که رابطه معناداری بین مهاجرت و توسعه‌یافتگی وجود دارد (قره‌خلو و حبیبی، 1385 : شماره 81). بدری و رونیزی با هدف ارزیابی مدل‌های کمی در سنجش میزان توسعه، شهرستان اسفراین را مورد بررسی قرار داده و به این نتیجه رسیده‌اند که با هر روش؛ نتایج متفاوتی بدست می‌آید لذا باید در انتخاب روش‌ها دقت کافی بعمل آید (بدری و رونیزی، 1385 :1).

رضوانی و حبیبی در یک طرح تحقیقاتی در سال 1379 با بررسی درجه توسعه‌یافتگی استان‌های کشور ضمن تعیین جایگاه استان‌ها در بخش‌های مختلف راهبردها و اولویت‌های توسعه هر کدام را مشخص نموده‌اند (رضوانی و حبیبی، 1379).

در سال 1369 دفتر اقتصاد و مسکن وزارت مسکن و شهرسازی هم اقدام به رتبه‌بندی توسعه یافتگی شهرهای کشور براساس سنجه‌های منتخب نموده است. همچنین در سال 1379 برای اولین‌بار درجه توسعه‌یافتگی استان‌های کشور با روش تحلیل عاملی توسط سازمان مدیریت ‌و برنامه‌ریزی وقت ‌کشور انجام شده و رتبه استان‌ها و درجه توسعه هر کدام مشخص شده است (کارشناسان سازمان مدیریت، 1379: نتایج کلی). درسال 1385 سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان مازندران ضمن بررسی سطح توسعه استان‌های کشور با روش شاخص‌های برگزیده؛ معتقد است که نابرابری‌های توسعه بین استان‌های کشور در آینده افزایش خواهد یافت (معاونت اقتصادی سازمان مدیریت مازندران، 101:1385).

طالبی و زنگی‌آبادی در تحقیقی دیگر با استفاده از تحلیل عاملی و بر پایه 34 فاکتور به سنجش HDI پرداخته و سهم هر عامل را در توسعه شهرهای کشور مشخص نموده‌اند ( طالبی و زنگی آبادی، 1381 : شماره مقاله 505).

شکویی و کاظمی شاخص ناموزون موریس را برای مناطق شهری قم محاسبه کرده و آنها را به پنج گروه برخوردار، نیمه ‌برخوردار،بینابین، نیمه ‌محروم و محروم تقسیم کرده‌اند (شکویی وکاظمی، شماره مقاله43)

و نهایتاً عده‌ای از محققین بر پایه 58 شاخص و با روش تحلیل مؤلفه‌های اصلی و ضریب تغییرات (C.V.) به تحلیل نابرابری‌های توسعه در شهرستان تربت حیدریه اقدام و روستاها را به سه گروه نسبتاً توسعه‌ یافته، در حال توسعه و محروم طبقه‌بندی کرده‌اند ( کلانتری و دیگران، شماره مقاله : 44).

روش تحقیق و داده‌های آماری

این مطالعه پژوهشی کتابخانه‌ای است که بر پایه داده‌های رسمی کشور صورت‌ گرفته و از متد علمی مانند تاپسیس خطی، آنتروپی شانون و تکنیک‌های آماری و کامپیوتری استفاده شده است. داده‌های مورد استفاده از نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385، نتایج حساب‌های منطقه‌ای و سالنامه آماری کشور اخذ شده است. شاخص‌های مورد استفاده از جمله مهمترین شاخص‌هایی هستند که معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی ریاست‌‌جمهوری در تعیین مناطق محروم و توسعه‌یافته و برنامه‌ریزی برای محرومیت‌زدایی و رفع نابرابری‌های منطقه‌ای از آن استفاده کرده است .

ساختار مدل TOPSIS و مراحل آن

TOPSIS یکی از روش‌های 1MADM است که m گزینه را با توجه به n معیار رتبه‌بندی می‌کند. این روش اولین بار توسط yoon, Hwang در سال 1981 معرفی گردید (منظری حصار و محقر، 1384 : 75). اساس این روش، انتخاب گزینه‌ای است که کمترین فاصله را از جواب ایده‌آل مثبت و بیشترین فاصله را از جواب ایده‌آل منفی دارد.

مراحل کلی روش مذکور به صورت زیر است:

1- تبدیل ماتریس تصمیم‌گیری موجود به یک ماتریس استاندارد .

2- ایجاد ماتریس استاندارد موزون با مفروض‌بودن بردار وزن شاخص‌ها به عنوان ورودی الگوریتم .

3- مشخص‌نمودن راه‌حل ایده آل مثبت و منفی .

4- محاسبه اندازه فاصله از ایده‌آلهای مثبت و منفی .

5- محاسبه نزدیکی نسبی گزینه‌ها به راه‌حل ایده‌آل .

6- رتبه‌بندی گزینه‌ها براساس نزدیکی نسبی آنها به راه حل‌های ایده‌آل .

روش TOPSIS به دو شیوه اقلیدسی و خطی قابل انجام است. لازم به ذکر است تعیین وزن شاخص‌ها به روش‌های مختلفی از قبیل روش حداقل مربعات، روش حداقل مربعات لگاریتمی، روش‌ بردار ویژه، روش تقریبی و روش آنتروپی شانون قابل انجام است .

در این مقاله وزن شاخص‌ها براساس تکنیک آنتروپی شانون (عادل آذر و رجب‌زاده، 1381: 143) تعیین گردیده و به عنوان ورودی به الگوریتم TOPSIS خطی وارد می‌شود.

تکنیک آنتروپی شانون جهت تعیین وزن شاخص‌ها

در این روش ابتدا ماتریس داده‌های اولیه براساس فرمول زیر نرمال می‌گردد :

(1)

که در رابطه فوق P_ij مقدار نرمال شده شاخص jام در مکان i ام ، r_ij مقدار شاخص اولیه و m تعداد گزینه‌هایی است که قابل رتبه‌بندی شدن هستند .

سپس E_j ( آنتروپی هر شاخص ) از مجموعه P_ijها به ازای هر شاخص محاسبه می‌گردد :

(2)

(3)

که در رابطه فوقn تعداد شاخص‌ها و m تعداد مکان‌هایی است که با هم مقایسه می‌شوند. براساس رابطه (2) ، عدم اطمینان یا درجه انحراف (d_j) هر یک از شاخص‌ها به صورت زیر بدست می‌آید :

(4)

و در نهایت وزن هر شاخص (W_j) به صورت زیر قابل محاسبه است :

(5)

روش TOPSIS خطی (olson،2004: 2تا 6)

در روش TOPSIS خطی، مرحله اول یا استانداردسازی شاخص‌ها براساس رابطه زیر صورت می‌گیرد:

ابتدا باید حداکثر مقدار هر شاخص و حداقل آن مشخص شده و با استفاده از رابطه زیر نسبت

به نرمال‌سازی اقدام گردد، در صورتی که شاخص‌هایی با جنبه مثبت و جنبه منفی به طور ترکیبی در نظرگرفته شده باشد، جنبه منفی را با معکوس‌کردن نتیجه آن به جنبه مثبت تبدیل می‌کنیم، در این صورت خواهیم داشت :

(6)

(7)

پس از نرمال کردن شاخص‌ها، باید ماتریس استاندارد موزون بدست آید که به صورت زیر است:

(8)

پس از تعیین ماتریس استاندارد موزون، باید جواب ایده‌آل مثبت و ایده‌آل منفی برای هر یک از شاخص‌ها تعیین گردد که به صورت زیر عمل می‌شود :

(9)

(10)

لازم به ذکر است که در روش خطی ایده‌آل مثبت هر شاخص برابر max آن و ایده‌آل منفی هر شاخص برابر min آن شاخص است .

بدست آوردن فاصله هر گزینه نسبت به ایده‌آل منفی و مثبت :

فاصله گزینه i ام از ایده آل مثبت :

(11)

فاصله گزینه i ام از ایده آل منفی :

(12)

محاسبه نزدیکی نسبی هر گزینه به ایده‌آلها : این شاخص را جهت ترکیب کردن مقادیر و و در نتیجه مقایسه گزینه‌ها نسبت به هم تعریف می‌کنیم :

(13)

رتبه‌بندی گزینه‌ها براساس مقادیر نزولی است بنحوی‌که گزینه‌ای که دارای بیشترین مقدار باشد توسعه‌یافته‌ترین و گزینه‌ای که دارای کمترین مقدار باشد توسعه‌نیافته‌ترین گزینه به شمار می‌آید .

همچنین برای بررسی ارتباط بین درجه توسعه شهرستان‌هاونرخ شهرنشینی از دوتکنیک ضریب همبستگی با آزمون معنی‌دار بودن (R) و رگرسیون تک متغیره ( بعد از اثبات معنی‌دار بودن ضرایب بدست‌آمده )، ( عادل آذر و مومنی،1383: 163 تا 184 ) در محیط نرم‌افزارهای کامپیوتری استفاده شده است .

تجزیه و تحلیل (بحث)

بعد از تعیین شاخص‌های منتخب ابتدا با استفاده از روش آنتروپی شانون، وزن و اهمیت هر کدام از شاخص‌های بیست و چهارگانه محاسبه شده است.

جدول شماره 1: عناوین و وزن شاخص‌ها جهت تعیین درجه توسعه‌‌یافتگی شهرستان‌های کشور:

ردیف	عنوان شاخص	وزن شاخص
1	نرخ بیکاری	3.66
2	نرخ مهاجرت	3.53
3	نرخ بیسوادی	3.50
4	تراکم خانوار در واحد مسکونی	3.50
5	بار تکفلی شغلی	3.48
6	نسبت مراکز بهداشتی درمانی به تعداد نقاط جمعیتی	5.17
7	نسبت پزشک به تعداد نقاط جمعیتی	8.18
8	نسبت مدرسه راهنمایی به تعداد نقاط جمعیتی	4.07
9	دبیرستان و هنرستان به تعداد نقاط جمعیتی	4.35
10	کتابخانه و کانون پرورش فکری کودکان به تعداد نقاط جمعیتی	4.10
11	تأسیسات ورزشی به تعداد نقاط جمعیتی	4.15
12	روستاهای بهره‌مند از گاز به تعداد روستا	4.40
13	روستاهای بهره‌مند از دفتر پستی به تعداد روستا	3.98
14	شرکت تعاونی روستایی به تعداد روستا	3.95
15	شعب بانک به تعداد نقاط جمعیتی	5.15
16	روستاهای بهره‌مند از آب آشامیدنی سالم به کل روستاها	3.54
17	جمعیت تحت‌پوشش کمیته امداد و بهزیستی به کل جمعیت	3.67
18	چگالی جمعیت	4.71
19	فاصله مرکز شهرستان از مرکز استان (km)	3.82
20	فاصله مرکز شهرستان از نزدیکترین فرودگاه (km)	3.76
21	فاصله مرکز شهرستان از اولین ایستگاه راه‌آهن (km)	3.73
22	سرانه درآمد شهرداری‌ها (ریال)	3.66
23	سرانه مالیات دریافتی (ریال)	4.45
24	سرانه GDPبدون نفت (میلیون ریال)	3.50
	مجموع	100

ماخذ: نتایج سرشماری، حساب‌های‌ منطقه‌ای و سالنامه‌ آماری‌کشور، 1385 و محاسبات محققین

براساس جدول شماره 1، وزن شاخص‌ها از بیشترین مقدار ( نسبت پزشک به نقاط جمعیتی با 18/8 ) تا کمترین مقدار ( بار تکفل شغلی با 48/3 ) تعیین گردید .

بعد از تعیین وزن و اهمیت هر کدام از سنجه‌های منتخب و بعد از اعمال وزن‌های بدست‌آمده با استفاده از روشLinear Topsis اقدام به سنجش درجه توسعه 336 شهرستان کشور گردیده و در نهایت براساس درجه توسعه‌یافتگی اقدام به رتبه‌بندی شهرستان‌ها شده است .

جدول شماره2: نتایج رتبه بندی شهرستان‌های کشور از لحاظ درجه توسعه:

ردیف	عنوان شهرستان	ضریب توسعه	ردیف	عنوان شهرستان	ضریب توسعه	ردیف	عنوان شهرستان	ضریب توسعه
1	تهران	0.6851	28	بندرگز	0.2143	55	کاشان	0.1788
2	خمینی شهر	0.3615	29	قائمشهر	0.2124	56	کردکوی	0.1782
3	ابوموسی	0.3400	30	قم	0.2082	57	میبد	0.1778
4	تبریز	0.3209	31	ری	0.2066	58	شازند	0.1769
5	رباط کریم	0.3197	32	ورامین	0.2062	59	ابهر	0.1767
6	گرگان	0.2803	33	نکا	0.1991	60	دلیجان	0.1761
7	اسلامشهر	0.2728	34	لنجان	0.1972	61	بندرماهشهر	0.1760
8	البرز	0.2717	35	ساوجبلاغ	0.1962	62	نجف آباد	0.1740
9	کرج	0.2562	36	خرمشهر	0.1935	63	بجنورد	0.1730
10	مشهد	0.2526	37	سمنان	0.1927	64	ترکمن	0.1721
11	اراک	0.2506	38	مبارکه	0.1916	65	ساوه	0.1713
12	شهریار	0.2451	39	بندرانزلی	0.1914	66	آران و بیدگل	0.1707
13	یزد	0.2441	40	آبیک	0.1912	67	نظرآباد	0.1705
14	شهرکرد	0.2403	41	آبادان	0.1908	68	خرم آباد	0.1703
15	اهواز	0.2374	42	رشت	0.1903	69	مراغه	0.1702
16	قزوین	0.2284	43	شمیرانات	0.1902	70	مرند	0.1697
17	بندرعباس	0.2275	44	اردبیل	0.1893	71	آذرشهر	0.1695
18	بوشهر	0.2272	45	ایلام	0.1878	72	نوشهر	0.1688
19	همدان	0.2245	46	پاکدشت	0.1878	73	سیرجان	0.1683
20	اصفهان	0.2234	47	کنگان	0.1873	74	بروجن	0.1662
21	ساری	0.2222	48	صدوق	0.1866	75	آق‌قلا	0.1657
22	زنجان	0.2214	49	گلوگاه	0.1865	76	محمودآباد	0.1648
23	کرمان	0.2194	50	زاهدان	0.1847	77	شبستر	0.1643
24	بناب	0.2181	51	خرمدره	0.1827	78	دماوند	0.1632
25	تاکستان	0.2170	52	سنندج	0.1807	79	اردکان	0.1630
26	شیراز	0.2167	53	رفسنجان	0.1801	80	بهار	0.1623
27	فلاورجان	0.2151	54	ارومیه	0.1789	81	جویبار	0.1622
ردیف	عنوان شهرستان	ضریب توسعه	ردیف	عنوان شهرستان	ضریب توسعه	ردیف	عنوان شهرستان	ضریب توسعه
82	کرمانشاه	0.1614	109	فارسان	0.1455	136	دزفول	0.1308
83	بهشهر	0.1605	110	بابل	0.1442	137	لامرد	0.1306
84	شهرضا	0.1590	111	اسکو	0.1437	138	خوانسار	0.1302
85	ملایر	0.1584	112	اسدآباد	0.1436	139	زرند	0.1301
86	بویراحمد	0.1574	113	طبس	0.1430	140	جم	0.1299
87	بافق	0.1572	114	نیشابور	0.1422	141	اندیمشک	0.1293
88	برخوارومیمه	0.1558	115	سلماس	0.1417	142	ایجرود	0.1291
89	دامغان	0.1546	116	تنکابن	0.1413	143	خلیل اباد	0.1290
90	فیروزکوه	0.1544	117	بم	0.1411	144	کمیجان	0.1288
91	بیرجند	0.1541	118	علی‌آباد	0.1397	145	میانه	0.1272
92	شاهرود	0.1538	119	فسا	0.1366	146	ملکان	0.1268
93	بابلسر	0.1530	120	خرم بید	0.1365	147	نور	0.1264
94	جلفا	0.1529	121	آزادشهر	0.1362	148	تیران و کرون	0.1256
95	رامسر	0.1529	122	تفرش	0.1360	149	رامیان	0.1251
96	نطنز	0.1514	123	آمل	0.1357	150	بروجرد	0.1249
97	عجبشیر	0.1510	124	تویسرکان	0.1353	151	شوش	0.1249
98	آشتیان	0.1510	125	خوی	0.1345	152	پارس آباد	0.1243
99	دورود	0.1505	126	سوادکوه	0.1344	153	استهبان	0.1230
100	ازنا	0.1504	127	جهرم	0.1338	154	کبودرآهنگ	0.1230
101	چالوس	0.1497	128	بندرلنگه	0.1337	155	گنبدکاووس	0.1228
102	گرمسار	0.1491	129	زرندیه	0.1333	156	کنارک	0.1223
103	خمین	0.1491	130	سرخس	0.1332	157	دیلم	0.1211
104	تفت	0.1476	131	حاجی آباد	0.1331	158	گلپایگان	0.1208
105	مهریز	0.1470	132	لارستان	0.1330	159	طارم	0.1203
106	بو ئین زهرا	0.1457	133	امیدیه	0.1323	160	رزن	0.1200
107	محلات	0.1456	134	قشم	0.1316	161	رودان	0.1196
108	آباده	0.1456	135	اردستان	0.1310	162	هندیجان	0.1180
ردیف	عنوان شهرستان	ضریب توسعه	ردیف	عنوان شهرستان	ضریب توسعه	ردیف	عنوان شهرستان	ضریب توسعه
163	آستانه اشرفیه	0.1178	190	فریمان	0.1086	217	سقز	0.1013
164	ابرکوه	0.1174	191	نائین	0.1085	218	بستان آباد	0.1009
165	آستارا	0.1171	192	مرودشت	0.1084	219	فردوس	0.1009
166	سمیرم سفلی	0.1169	193	بندرخمیر	0.1082	220	اشنویه	0.1008
167	کاشمر	0.1168	194	تربت حیدریه	0.1082	221	زابل	0.1008
168	جاجرم	0.1168	195	خاتم	0.1081	222	درگز	0.1008
169	چناران	0.1166	196	ارسنجان	0.1080	223	صحنه	0.1003
170	اسفراین	0.1157	197	رودبار	0.1076	224	تنگستان	0.0999
171	دشتستان	0.1157	198	اقلید	0.1070	225	بیجار	0.0998
172	بهبهان	0.1134	199	کوهبنان	0.1061	226	فیروزآباد	0.0997
173	سراب	0.1129	200	بردسکن	0.1058	227	بوکان	0.0993
174	مینودشت	0.1128	201	جیرفت	0.1055	228	دره شهر	0.0991
175	ایوان	0.1127	202	رشتخوار	0.1049	229	رودسر	0.0990
176	صومعه سرا	0.1127	203	قروه	0.1047	230	قائنات	0.0987
177	شیروان	0.1126	204	گتوند	0.1047	231	مریوان	0.0985
178	نهاوند	0.1121	205	رامشیر	0.1045	232	رضوانشهر	0.0980
179	گناوه	0.1119	206	لنگرود	0.1042	233	تکاب	0.0979
180	هشترود	0.1116	207	نی ریز	0.1038	234	میناب	0.0975
181	دشتی	0.1114	208	پاسارگاد	0.1034	235	راور	0.0973
182	لاهیجان	0.1113	209	نقده	0.1033	236	گچساران	0.0971
183	خدابنده	0.1111	210	مانه و سملقان	0.1032	237	فراشبند	0.0970
184	رامهرمز	0.1101	211	میاندوآب	0.1029	238	سلسله	0.0967
185	دشت‌آزادگان	0.1095	212	املش	0.1028	239	زرین دشت	0.0966
186	شوشتر	0.1095	213	سبزوار	0.1027	240	هریس	0.0966
187	دیر	0.1094	214	نمین	0.1026	241	کامیاران	0.0963
188	الیگودرز	0.1090	215	قوچان	0.1024	242	فریدن	0.0958
189	زهک	0.1089	216	ماهنشان	0.1018	243	سیاهکل	0.0953
ردیف	عنوان شهرستان	ضریب توسعه	ردیف	عنوان شهرستان	ضریب توسعه	ردیف	عنوان شهرستان	ضریب توسعه
244	سپیدان	0.0952	271	اهر	0.0891	298	پارسیان	0.0822
245	گناباد	0.0951	272	کلاله	0.0891	299	مه ولات	0.0822
246	شهربابک	0.0949	273	سرایان	0.0890	300	بافت	0.0820
247	خواف	0.0948	274	فومن	0.0888	301	کهنوج	0.0799
248	خنج	0.0948	275	ماکو	0.0881	302	کلیبر	0.0797
249	شادگان	0.0944	276	سمیرم	0.0878	303	پاوه	0.0784
250	تایباد	0.0944	277	چادگان	0.0877	304	باغملک	0.0783
251	مهاباد	0.0943	278	تربت جام	0.0871	305	جاسک	0.0783
252	بانه	0.0941	279	قصرشیرین	0.0867	306	درمیان	0.0783
253	نیر	0.0930	280	آبدانان	0.0866	307	لردگان	0.0776
254	ورزقان	0.0928	281	سربیشه	0.0864	308	جوانرود	0.0775
255	پیرانشهر	0.0927	282	دیواندره	0.0859	309	چالدران	0.0771
256	مهر	0.0925	283	شاهیندژ	0.0859	310	بیله سوار	0.0770
257	کازرون	0.0925	284	ایذه	0.0858	311	مشکین شهر	0.0764
258	داراب	0.0924	285	کوهدشت	0.0858	312	چابهار	0.0760
259	دهلران	0.0922	286	سرپل ذهاب	0.0858	313	سردشت	0.0756
260	اسلام اباد	0.0916	287	کلات	0.0856	314	ممسنی	0.0753
261	کوثر	0.0914	288	ماسال	0.0856	315	چاراویماق	0.0744
262	کنگاور	0.0913	289	سنقر	0.0849	316	گیلانغرب	0.0742
263	بوانات	0.0912	290	روانسر	0.0848	317	لالی	0.0741
264	قیر و کارزین	0.0910	291	دنا	0.0845	318	بهمئی	0.0738
265	بردسیر	0.0910	292	فاروج	0.0844	319	مسجدسلیمان	0.0728
266	فریدونشهر	0.0906	293	شفت	0.0844	320	دلفان	0.0724
267	شیروان‌وچرداول	0.0899	294	سروآباد	0.0839	321	ثلاث باباجانی	0.0717
268	هرسین	0.0896	295	مهران	0.0833	322	منوجان	0.0709
269	بستک	0.0892	296	خلخال	0.0826	323	ایرانشهر	0.0702
270	پلدختر	0.0892	297	تالش	0.0826	324	نهبندان	0.0702
325	دالاهو	0.0701	329	مغان(گرمی)	0.0666	333	سرباز	0.0625
326	کهکیلویه	0.0678	330	سراوان	0.0661	334	نیکشهر	0.0623
327	اردل	0.0671	331	کوهرنگ	0.0657	335	قلعه گنج	0.0530
328	خاش	0.0668	332	عنبر آباد	0.0647	336	رودبار جنوب	0.0513

ماخذ : محاسبات آماری محققین

بررسی نتایج محاسبات براساس جدول شماره دو نشان می‌دهد که 113 شهرستان با 6/33 درصد کل شهرستان‌های کشور دارای ضریب توسعه کمتر از 1/0 درصد و کاملاً محروم محسوب می‌شوند.

30 شهرستان دارای ضریب توسعه 4/0 تا 2/0 و 188 شهرستان دارای ضریب توسعه 2/0 تا 1/0 است. در همین حال شهرستان تهران با ضریب توسعه 6851/0 و با فاصله بسیار نسبت به شهرستان‌های بعدی در رتبه اول کشور قرار گرفته است. نکته بعدی اینکه درصد اندکی از شهرستان‌های کشور ( 49/1 درصد ) دارای ضریب توسعه بالاتر از 3/0 هستند و تنها 9/8 درصد دارای ضریب توسعه بالاتر از 2/0 هستند.

براین اساس فرضیه اول تحقیق مبنی بر وجود نابرابری‌های عمیق بین شهرستان‌های کشور به لحاظ توسعه تأیید می‌شود. پراکندگی سایر شهرستان‌ها در جدول شماره دو به تفصیل آمده است.

جدول شماره 3- نتایج کامپیوتری برآورد رابطه رگرسیونی میان نرخ شهرنشینی و درجه توسعه ^*

LS // Dependent Variable is S Sample: 1336 Included observations: 336 S=C(1)+C(2)*DI
	Coefficient	Std. Error	T-Statistic	Prob.
C(1) C(2)	0,276048 1,866382	0,022510 0,155185	12,26342 12,02679	0,0000 0,0000
R-squared	0,302195	Mean dependent var		0,523232
Adjusted R- squared	0,300105	S.D. dependent var		0,201141
S.E. of regression	0,168274	Akaik info criterion		-3,558387
Sum squared resid	9,457610	Schwartz criterion		-3,535666
Log likelihood	123,0456	F-statistic		144,6436
Durbin-Wastson stat	1,756956	Prob (F-statistic)		0,00000

*در جدول شماره (3) متغیر S (متغیر وابسته) نرخ شهرنشینی و متغیر DI (متغیر مستقل) درجه توسعه شهرستان‌ها است.

بعد از رتبه‌بندی شهرستان‌ها براساس درجه توسعه‌یافتگی آنها، با استفاده از دو روش ضریب همبستگی و رگرسیون تک متغیره به بررسی صحت و سقم فرضیه دوم تحقیق یعنی وجود رابطه معنادار بین درجه توسعه‌یافتگی و نرخ شهرنشینی شهرستان‌های کشور اقدام شده است. براساس نتایج بدست آمده ضریب همبستگی معادل 7/54 درصد است که با توجه به معنی‌داربودن در سطح یک درصد، کاملاً معنادار بوده و فرضیه دوم را تأیید می‌نماید (جدول شماره 3) .

جدول شماره 4- برآورد ضریب همبستگی بین درجه توسعه و نرخ شهرنشینی ^*

VAR00001

VAR00002

VAR00001

Pearson Correlation

Sig. (2-tailed)

.000

336

0547

.000

336

VAR00002

Pearson Correlation

Sig. (2-tailed)

.547

.000

336

.000

336

Correlation is significant at the 0,01 level (2-tailed).

* در جدول شماره (4) VAR1 متغیر درجه توسعه و متغیر VAR2 متغیر نرخ شهرنشینی بوده است.

همچنین برآورد رگرسیون نشان می‌دهد که ضرایب حاصل شده کاملاً معنادار بوده بنحوی که مقدار t آنها بسیار بیشتر از 2 است. همچنین ضریب B (ضریب متغیر X یادرجه توسعه شهرستان‌ها) مثبت است که ثابت‌کننده رابطه بین متغیرهای درجه توسعه شهرستان‌ها و نرخ شهرنشینی در آنها است.

همچنین R2 (ضریب تعیین معادله) حدود 30 درصد است، لذا متغیر درجه توسعه ( بعنوان متغیر مستقل ) به تنهایی قدرت توضیح‌دهندگی 30 درصد تغییرات متغیر نرخ شهرنشینی (بعنوان متغیر وابسته) را دارد (جدول شماره 4). لازم به ذکراست که می‌توان با افزودن متغیرهای مستقل دیگر به مدل؛ مقدار R2را تا حد امکان افزایش داد اما با توجه به هدف این مطالعه، ضروریست در تحقیق جداگانه‌ای به آنها پرداخت.

نتیجه گیری

نتایج تحقیق بصورت مستند نابرابری‌های عمیق توسعه را بین شهرستان‌های مختلف نشان می‌دهد بگونه‌ای که 113 شهرستان با 6/33 درصد کل شهرستان‌های کشور دارای ضریب توسعه کمتر از 1/0 درصد و کاملاً محروم محسوب می‌شوند. در همین حال شهرستان تهران با ضریب توسعه 6851/0 و با فاصله بسیار نسبت به شهرستان‌های بعدی در رتبه اول کشور قرار گرفته است. 30 شهرستان دارای ضریب توسعه بین 4/0 تا 2/0 و 188 شهرستان دارای ضریب توسعه بین 2/0 و 1/0 است.

همچنین با توجه به ضریب همبستگی 7/54 درصد ارتباط مستقیم بین درجه توسعه و نرخ شهرنشینی در سطح کاملاً معناداری به اثبات رسیده است. همچنین ثابت شد که متغیر درجه ‌توسعه (بعنوان متغیر مستقل) به تنهایی قدرت توضیح‌دهندگی 30 درصد تغییرات متغیر نرخ شهرنشینی (بعنوان متغیر وابسته ) را دارد، لذا لزوم اتخاذ رویکرد جدید در برنامه‌ریزی برای تخصیص منابع و امکانات به مناطق محروم فارغ از تعداد و جمعیت شهرنشین آنها بخوبی مشهود است.

[1] development

[2] progress

1 Multiple Attribute Decision Making

مراجع

1- آذر، عادل و رجب‌زاده، علی. (1381). تصمیم‌گیری کاربردی (رویکردM.A.D.M ). چاپ اول، تهران، انتشارات نگاه دانش

2- آذر، عادل و مومنی، منصور. (1383). آمار و کاربرد آن در مدیریت، جلد دوم، چاپ هفتم، تهران، 1383 ، انتشارات سمت

3- بدری، سید علی و رونیزی، سعیدرضا اکبریان. (1385). مطالعه تطبیقی کاربرد روش‌های سنجش توسعه‌یافتگی در مطالعات ناحیه‌ای، مجله جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای، شماره 6، زاهدان

4- بهفروز، فاطمه. (1370). تحلیلی جغرافیایی بر توسعه و تباین رفاه انسانی در دنیا، مجله پژوهش‌های جغرافیایی، شماره 38، مهر 1379، تهران

5- حبیبی، حسن. (1375). شهرسازی، تخیلات و واقعیات(ترجمه)، چاپ‌اول، تهران، انتشارات دانشگاه تهران

6- حسن‌زاده دلیر، کریم و ملکی، سعید. (1385). بررسی وضعیت شاخص‌های انسانی در استان ایلام، مجله جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای، شماره 6، زاهدان

7- حسین‌زاده ،دلیر. (1385). برنامه‌ریزی ناحیه‌ای، چاپ پنجم، تهران، انتشارات سمت

8- خاکپور، براتعلی. (1385). سنجش میزان توسعه‌یافتگی دهستان‌های شهرستان شیروان به منظور برنامه‌ریزی ناحیه‌ای، مجله جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای، شماره 7، زاهدان

9- رضوانی، محمدرضا و حبیبی، کیومرث. (1379). سنجش درجه توسعه‌یافتگی استان‌های کشور، طرح تحقیقاتی معاونت پژوهشی دانشگاه تهران

10- زیاری، کرامت‌الله. (1385). مکتب‌ها، نظریه‌ها و مدل‌های برنامه‌ریزی منطقه‌ای، چاپ اول، یزد، انتشارات دانشگاه یزد

11- شکویی، حسین. (1372). دیدگاه‌های نو در جغرافیای شهری، چاپ اول، تهران، انتشارات سمت

12- شکویی، حسین و کاظمی، موسی. (1381). سنجش پایداری توسعه شهر قم، مجله پژوهش‌های جغرافیایی، شماره 43، تهران

13- طالبی، هوشنگ و زنگی‌آبادی، علی. (1380). تحلیل و شاخص‌ها و تعیین عوامل مؤثر در توسعه انسانی شهرهای بزرگ، مجله تحقیقات جغرافیایی، شماره 505، مشهد

14- قره‌خلو، مهدی و حبیبی، کیومرث. (1385). تحلیل مهاجرت در ارتباط با سطح توسعه‌یافتگی استان‌های کشور، مجله تحقیقات جغرافیای، شماره پیاپی 88 ، تابستان 1385، مشهد

15- کارشناسان سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی. (1379). تعیین درجه توسعه‌یافتگی استان‌های کشور با روش تحلیل عاملی، چاپ اول، تهران، انتشارات سازمان مدیریت و برنامه‌ر‌یزی کشور.

16- کارشناسان معاونت امور اقتصادی سازمان مدیریت‌وبرنامه‌ریزی استان مازندران. (1385). رتبه‌بندی استان‌های کشور براساس شاخص‌های هدف کمی برنامه ‌چهارم ‌توسعه، مازندران، انتشارات سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور (مازندران)

17- کلانتری، خلیل و دیگران. (1382). سنجش سطح توسعه روستایی در شهرستان تربت حیدریه، مجله پژوهش‌های جغرافیایی، شماره 44، تهران

18- مرکز آمار ایران. (1385). سالنامه آماری کشور، تهران، انتشارات مرکز آمار ایران

19- مرکز آمار ایران. (1385). نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن کشور (30 جلد)، تهران، انتشارات مرکز آمار ایران

20- مرکز آمار ایران. (1385). نتایج حساب‌های منطقه‌ای، تهران، انتشارات مرکز آمار ایران

21- منظری حصار، مهدی و محقر، علی. (1384). بکارگیری الگویی برای تخصیص اعتبارات محرومیت‌‌زدایی، مجله برنامه و بودجه، شماره 91، تیر و خرداد 1384، تهران

23-Astle,A;"What is development", New Zealand journal of geogeraphy.April 1989.

24-Clark,A..N.1988(first puplished 1985).Lonman Dictionary of geography: Human and physic Geogeraphy Terms Explained.Great Britain. Butler And Tanner ltd.

25- Cowen,M.P.;shenton W.(1996) Doctorines of Development.Routledg

26- Easterlin , R . A ..overriew Economic Growlh , D.L.Sills (ed ). Inlerhalional Encylopedia of lhesocial Sciencess ( New york 1968 ) .vol.4

27- Olson,D.L.(2004).Comparison of Weights in TOPSIS Models, Mathematical and Computer Modelling.

28- Rondinelli,Dennis A;Applied Metohods of regional Analysis;Westview.1985

آمار

تعداد مشاهده مقاله: 3,128

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 1,321

سامانه مدیریت نشریات علمی. قدرت گرفته از سیناوب

پیوندهای مفید

اخبار و اعلانات

آمار

بررسی درجه توسعه‌‌یافتگی شهرستان‌های کشور و رابطه آن با نرخ شهرنشینی